Yeni böhran qapımızda: daha ağırının isə ayaq səsləri gəlir

Dünya heç vaxt olmadığı qədər çətin mərhələyə qədəm qoyur

Rusiyanın Ukraynaya hücumu onsuz da darmadağın olan dünya iqtisadiyyatını maliyyə və iqtisadi böhran həddinə çatdırıb. Yaxınlaşan tənəzzülün xəbərdaredici əlamətləri getdikcə tez-tez görünür. İqtisadçılar və rəsmilər bir-birinin ardınca xəbərdarlıq edirlər: böhrandan qaçmaq mümkün deyil, yeganə sual onun nə qədər dərin və nə qədər davam edəcəyidir.

Dünya iqtisadiyyatı tsiklik xarakter daşıyır: bumun ardınca tənəzzül, sonra digər tənəzzülün bərpası və s. İkinci Dünya müharibəsindən bəri dünya 2020-ci il COVID də daxil olmaqla, 20-yə yaxın tənəzzül yaşadı. Əgər indi başqa bir hadisə baş verməzsə, o zaman dünya antirekordu qeydə alınacaq - əvvəllər heç vaxt sərvət artımı cəmi bir neçə il ərzində yoxsulluğa qərq olmamışdı.

Əsas səbəb Rusiyanın Ukraynanı işğal etməsidir. Başqaları da var, lakin Vladimir Putinin Avropada açdığı müharibədən əvvəl onlar tənəzzül qorxusu yaratmırdı. İndi bundan qaçılmaz bir hal kimi danışırlar.

Dünya iqtisadiyyatının üç mühərriki - ABŞ, Avropa və Çin - hər biri özünəməxsus səbəbə görə və hamısı birlikdə - qlobal problemlər, ilk növbədə COVID və Rusiya təcavüzünün nəticələri səbəbindən yavaşlayır. Bu üçlük dünya istehsalının və istehlakının üçdə ikisini təşkil etdiyinə görə, planetin bütün digər ölkələrinin sakinlərinin rifahı birbaşa onların rifahından asılıdır.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) rəhbəri Kristalina Georgiyeva yaranan mənzərəni belə təsvir edir: "Avrozona Rusiyadan qaz tədarükünün azalması səbəbindən ciddi problem içindədir. Çin COVID karantinindən və daşınmaz əmlak bazarındakı böhrandan əziyyət çəkir. ABŞ isə inflyasiya səbəbindən ev təsərrüfatlarının gəlirləri və istehlakının azalması ilə üzləşir. Artan kredit faizləri sərmayələri sıxışdırır”.

"Bütün bunlar yoxsul və inkişaf etməkdə olan ölkələrə təsir edir. İxracatlarına tələb azaldıqca onlar daha az qazanır və ərzaq və enerji qiymətlərinin artması səbəbindən daha çox xərcləyirlər", - deyə BVF bildirib.

Böhran qapıdadır

İqtisadçılar və rəsmilər tənəzzülü proqnozlaşdırmaq üçün yarışırlar. Onlar əvvəlki qlobal maliyyə böhranını necə əldən verdiklərini və onun necə başa çatdığını xatırlayırlar.

2008-ci ildə gün işığında bir ildırım gurladı. ABŞ, İngiltərə və digər Qərb ölkələrində bir neçə iri bank bir anda çökdü. Maliyyəçilərin və analitiklərin çox dar bir dairəsi xaricində heç kim belə kütləvi böhran gözləmirdi. Bu dəfə vəziyyət fərqlidir.

"Bütün əvvəlki böhranlardan heç birini indi proqnozlaşdıra bilməzdik. Amma bu dəfə, düşünürəm ki, böhranın hələ də yüksək ehtimalla baş verəcəyini proqnozlaşdırmaq olar", - deyə dünyanın məşhur bankirlərindən biri olan Ceymi Dimon CNBC-yə son müsahibəsində söyləyib.

Bəla haradan gələcək?

Bəlkə kredit bazarından, bəlkə də birjadan. ABŞ-ın “JPMorgan Chase” bankının rəhbəri Dimon: "Bəlkə, bu, bir ölkə və ya ümumiyyətlə, hələ bilmədiyimiz başqa bir şey olacaq".

Hakimiyyət əvvəlki böhranı pulla doldurdu. Kredit faizləri sıfıra düşdü, lakin sabit artıma qayıda bilmədi. Birinci onillikdə dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı olan ABŞ-ın ÜDM-i 22% artdığı halda, əvvəlki, eyni zamanda 1990-cı illərdəki onillik artım mərhələsində o, 43%, 1961-69- cu illlərdə isə hətta 54% -lik qısa artım göstərmişdi.

Hökumət bankları xilas etmək üçün xərclənən vəsaiti geri qaytarmaq məqsədi ilə sosial xərcləri azaltdığı üçün Qərbdə gəlirlər durğunlaşdı. Siyasətdə və biznesdə köklü dəyişikliklər dövrü başlayıb: İnternet iqtisadiyyatı, ABŞ-da Donald Tramp, Böyük Britaniyada “Brexit”.

O vaxtdan bəri gözlənilən tənəzzüllə bağlı xəbərdarlıqlar həsəd aparan ardıcıllıqla səslənir. Birincisi, 2018-ci ildə, Tramp bir anda bir neçə ticarət müharibəsinə başlayanda. Sonra 2019-cu ildə, birjada tənəzzülün ilk əlamətləri görünəndə.

İqtisadçılar, məmurlar və iş adamları növbəti artım dövrünün başa çatmasından danışmağa başladılar. 2020-ci ilin onlar üçün nə hazırladığını hələ bilmirdilər.

Yeni il tətilləri bitən kimi qəzetlərdə uzaq bir ölkədən sanitar xəbərləri yayılmağa başladı və BBC-nin Rus Xidmətinin saytında “Sirli Çin virusu: narahatlığa səbəb varmı?” başlığı altında qeyd çıxdı. Bu, təxminən ilk 50 COVID hadisəsi idi.

Nəticədə pandemiya baş verdi, dünya karantinə bağlandı və 2020-ci ildə iqtisadiyyat yenidən tənəzzülə uğradı: 3% azaldı, amma gələn il 6% artdı.

"Daha pis olacaq"

Daha sonra - daha pis olacaq. BVF hesab edir ki, müharibə, inflyasiya, Çinin kilidlənməsi və enerji böhranı səbəbindən artım bu ilkinin təxminən yarısı qədər və gələn il isə daha az olacaq.

"Cari ilin bütün problemləri qlobal iqtisadiyyatın pandemiyadan sonra tam sağalmayan yaralarını yenidən açacaq. Bir sözlə, ən pisi qabaqdadır", - deyə BVF iqtisadçıları son proqnozlarında yazıb və qlobal iqtisadiyyatın təxminən üçdə birini təşkil edən ölkələrdə altı aylıq tənəzzül proqnozu veriblər.

Ümumilikdə, onlar hələ də bunun təxminən 3% artacağına ümid edirlər, lakin dünyada biznes fəallığının, istehlakın, investisiyaların və istehsalın daha ləng artımını - 2%  və ya hətta daha az artacağını istisna etmirlər.

"Ancaq müsbət artım olsa belə, bütün bunlar kəskin şəkildə tənəzzülə bənzəyəcək, çünki real gəlirlər azalacaq, qiymətlər isə yüksələcək", - deyə Georgiyeva xəbərdarlıq edib.

Altı aylıq iqtisadi tənəzzülün ilk namizədləri (ardıcıl olaraq iki rüb yavaşlama “texniki tənəzzül” hesab olunur) Avropadadır. “Köhnə Dünya”nın ən böyük iqtisadiyyatı və əsas sənaye gücü olan Almaniya Putinin il yarımdır ki, Avropa İttifaqına (Aİ) qarşı apardığı qaz müharibəsindən əziyyət çəkir.

Böyük Britaniya heç də geri qalmır. Birincisi, dünyanın beşinci iqtisadiyyatı Aİ-dən ayrılmağa səs verərək ən böyük ticarət tərəfdaşı ilə vahid bazarı tərk etdi. Və sonra o, beş həftə ərzində dövlət borcunun qiymətini aşağı salmağı və pensiya sistemini çöküş qarşısında qoyan hökuməti hakimiyyətə gətirdi. Əgər İngiltərə Bankı inflyasiya siyasətinə zidd olaraq, təcili olaraq on milyardlarla funt-sterlinq çap etməsəydi, pensiyaların çökməsi qlobal maliyyə böhranı ilə nəticələnəcəkdi.

Avropa komissarları etiraf edirlər ki, Aİ də Britaniya kimi, tənəzzüldən xilas olmayacaq.

Avropa Komissiyasının baş iqtisadi direktoru Valdis Dombrovskis bu həftə deyib: "Biz qırılma nöqtəsinə çatdıq. İkinci rübdə avrozonanın bütün iqtisadiyyatları COVID-ə qədərki səviyyələrə qayıtdı. Bununla belə, o vaxtdan bəri bütün artım drayverləri böyük ölçüdə sönüb. Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü nəticəsində yaranan qarışıqlıq gündəmə gəlib. İndi isə bizim iqtisadi proqnozlarımız yayda olduğundan daha təvazökar görünür".

Bankir Dimon proqnozlaşdırır ki, Amerikanın rahatlığı da uzun sürməyəcək. Onun sözlərinə görə, Ştatların daha az enerji problemi var, lakin yarım əsrlik yüksək inflyasiya ilə mübarizə aparmaq üçün mərkəzi bankın aqressiv faiz artımı istehlakı və investisiyaları azaldaraq, ABŞ-ı “növbəti doqquz ayda bir növ tənəzzülə məruz qoyur”.

Böhrandan qaçmaq olarmı?

Bütün istiqamətlərdən gözlənilən iqtisadi fəlakət siqnalları gəlir. Daşınmaz əmlak bazarı təkcə Çində deyil, həm də Qərbdə - İsveçdən Yeni Zelandiyaya qədər titrəmə içindədir. Son onilliklərin korporativ inkişaf liderləri - Amerika internet nəhəngləri “Amazon” və “Meta” tənəzzül ərəfəsində xərcləri azaldır və işçilərini kütləvi şəkildə ixtisar edirlər.

ABŞ-ın dövlət borc bazarında likvidlik böhranı, hətta 1980-ci illərin əvvəllərindən bəri müşahidə olunmayan gəlirliliyin inversiyası var. İki illik istiqrazlar 10 illik istiqrazlardan daha sərfəlidir ki, bu da ənənəvi olaraq il yarım ərzində gözlənilən tənəzzülün əlaməti hesab olunur.

Böhrandan qaçmaq olarmı? İqtisadçılar pessimistdirlər. 1980-ci illərin əvvəlki kütləvi tənəzzülündən sonra dünya iqtisadiyyatı internetin meydana gəlməsinin gətirdiyi texnoloji və biznes inqilabı, eləcə də Çin, Rusiya və Çinin yüksəlişinə səbəb olan qloballaşma nəticəsində böyüdü. Sonralar, xüsusən 2008-ci il böhranından sonra digər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə monetar stimul əsas rol oynadı.

İndi bu artım mənbələri tükəndi, qloballaşma və stimul tamamilə geri çevrildi. Bu arada, bu müddət ərzində bir çox struktur problemləri həll olunmayıb və daha da pisləşib. Bunlardan başlıcası əhalinin qocalması, məhsuldarlığın artımının yavaşlaması və iqlim dəyişikliyinin təsirləridir.

“Oxford Economics”in aparıcı iqtisadçısı Adam Slaterin dediyinə görə, yalnız növbəti texnoloji inqilab dünya iqtisadiyyatını xilas edəcək. O, noyabrda öz proqnozunu yeniləyərək, cari və növbəti rüblərdə texniki olsa da, tənəzzülün olacağını proqnozlaşdırır.

Bu arada, internet iqtisadiyyatına bənzər gələcəyə yeni bir sıçrayış planlaşdırılmır, tənəzzülün qarşısını almaq üçün üç mövcud problemlə məşğul olmaq lazımdır: qiymət artımı, Çindəki karantin və Avropadakı enerji böhranı.

Ən sadəsi Çinin açılmasıdır. Bunun üçün yalnız Kommunist Partiyasının qərarı lazımdır. Bununla belə, Çin iqtisadiyyatının canlanması enerjiyə olan tələbatı dərhal artıracaq, bu isə o deməkdir ki, bu, birinci problemi – inflyasiyanı daha da kəskinləşdirəcək. Həm də bu, yeni bir COVID artımı, ölüm və daha da böyük bir karantin riskləri ilə doludur.

Enerji böhranı və inflyasiyanın öhdəsindən gəlmək daha çətindir, bunun nəticəsində əhalinin real gəlirləri aşağı düşür və ipoteka faizləri, dövlət borcu və biznes kreditləri yüksəlir. Yaxın bir-iki ildə bu iki problemi, yəni dünyanın qarşısını almağa çalışdığı tənəzzül və böhranı yalnız tələbin qəti şəkildə məhv edilməsi ilə həll etmək realdır.

Tələbi boğmadan inflyasiya problemini həll etməyin yeganə yolu təklifi artırmaqdır. Bu, yüksək paylar, işçi qüvvəsi çatışmazlığı, qloballaşma və beynəlxalq ticarətdə pozulmalar və Putin adına eyni iki pislik: Ukraynadakı müharibə və enerji böhranı fonunda çətin məsələdir.

Enerji böhranından çıxmaq üçün isə Qərb enerji resurslarının tədarükçüsü kimi Rusiyanı əvəz etməli olacaq. Bunu bir-iki ilə etmək mümkün deyil. Yeni yataqlara və infrastruktura investisiyalar azalır və hətta indi investisiya qoymağa başlasanız belə, gəlir yalnız onilliklərdən sonra olacaq. Hər şeyin çatışmazlığı səbəbindən enerji sektorunda "yaşıl" inqilab üçün eyni məbləğ lazımdır: nadir metallardan və günəş panelləri və yel dəyirmanlarının istehsalı üçün güclərdən ucuz kreditlərə və enerji saxlama texnologiyalarına qədər.

Əgər siz Rusiyanı əvəz etməsəniz, ondan yenidən eyni həcmdə neft və qaz alsanız, bu, müharibənin Qərb üçün məqbul şərtlərlə başa çatmasını tələb edəcək.

“Bütün bunlar kədərlidir. Dünya dəyişdi - uzun müddətlik və yaxşılığa doğru deyil. Biz qlobal iqtisadiyyatda əsaslı dəyişiklik yaşayırıq. Biz hüquqi çərçivə, aşağı dərəcələr və aşağı inflyasiya çərçivəsində beynəlxalq əməkdaşlıq dünyasında yaşayırdıq”, - deyə BVF rəhbəri etiraf edib.

Deyib ki, indi dünya daha kövrək olub: “Daha çox qeyri-müəyyənlik, qeyri-sabitlik, geosiyasi qarşıdurma, təbii fəlakətlər var. Belə bir dünyada istənilən ölkə böhranla daha asan və tez-tez üzləşmək riski daşıyır”.

(BBC)