Azərbaycan vətəndaşlarını özəlləşdirmə hüququndan kim və necə məhrum edib?

Narazılar başlarına gələn bəlalarda bir qrup yüksək rütbəli məmuru günahlandırırlar

Son zamanlar demək olar ki, bütün Azərbaycan mətbuatında yüz minlərlə ailənin mənafeyini ifadə edən “Özəlləşdirmə Çekləri Qrupu”nun imzası ilə Prezident İlham Əliyevə müraciət dərc olunub. Dövlət başçısına ünvanlanan müraciətdə on iki ildən artıqdır ki, dövriyyəsi qanunsuz olaraq dayandırılan çeklərin ağrılı mövzusu qaldırılıb.

Bu problemin miqyasını və aktuallığını tam başa düşmək üçün qısa bir tarixi araşdırmaya ehtiyac var. Bildiyiniz kimi, Sovet İttifaqında xüsusi mülkiyyət yox idi və buna görə də postsovet respublikalarının kapitalist relslərinə keçidi prosesində dağılmış SSRİ-dən miras qalmış nəhəng dövlət əmlakının sadə vətəndaşlar arasında ədalətli bölüşdürülməsi məsələsi dərhal gündəmə gəldi.

Bir sözlə, üstəlik, müvafiq təcrübəyə malik olmayan gənc müstəqil dövlətlərdə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesinin çox ağrılı keçməsində, vətəndaşların kəskin narazılığına səbəb olmasında təəccüblü heç nə yox idi.

Baxmayaraq ki, göründüyü kimi, daha asan olanı - özəlləşdirməyə çıxarılan əmlakın cəmini qiymətləndirmək və sonra alınan məbləği ölkə vətəndaşlarının sayına bölmək idi. Əslində, hesablama həqiqətən sadədir. Ancaq bir şərtlə ki, özəlləşdirmənin təşkilatçıları məhz bunu etmək qərarına gəlsinlər və başqa yol tutmasınlar.

Məsələn, 1992-ci ildə qonşu Rusiyanın əhalisinə hər birinin nominal dəyəri 10 000 qeyri-denominal rubl olan və üzərində onların qüvvədə olma müddətini göstərməklə pulsuz özəlləşdirmə çekləri verildi. Bir il sonra inflyasiya nəticəsində çeklərin qiyməti bir şüşə arağın qiymətinə düşdü və tezliklə özəlləşdirmə müddəti başa çatdı. Nəticədə Rusiyada özəlləşdirmə prosesi uğursuzluqla nəticələndi və xalqa məxsus əmlak yenicə meydana çıxan oliqarxların əlinə keçdi.

Bütün bunları nəzərə alan ümummilli lider Heydər Əliyevin ətrafında cəmləşdiyi islahatçılar komandası Azərbaycanda dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesində bu cür təhriflərin baş vermə ehtimalını aradan qaldırmaq üçün maksimum məsuliyyət nümayiş etdirdi.

Rusiyadan fərqli olaraq, Azərbaycan çeklərində nə nominal, nə də onların etibarlılıq müddəti göstərilməyib. “Özəlləşdirmə haqqında” Qanunla müəyyən edilmiş əmlak ekvivalentinin payı özəlləşdirmə çekləri şəklində buraxılırdı ki, bu da faktiki olaraq dövlət qiymətli kağızları idi. Hər belə çekin dəyəri bütün dövlət əmlakının 1/32 000 000 (Azərbaycanın hər 1 vətəndaşına (8 milyon) 4 çek) qədər idi. Həmin qanunla əmlak ekvivalentinin bu payı da inflyasiyadan qorunurdu.

Nəticədə biz Azərbaycanda həm birinci, həm də ikinci özəlləşdirmə proqramlarının həyata keçirilməsinin şahidi olduq ki, bunun ardınca yüz minlərlə ölkəmizin vətəndaşı özəlləşdirmə hərraclarında satışa çıxarılan ayrı-ayrı obyektlərin səhmdarlarına, bəzən isə mülkiyyətçilərinə çevrildi.

Bir çox vətəndaşlar müxtəlif səbəblərdən çeklərini satdılar - bu, qanunla qadağan edilmirdi, çünki çeklər adlı deyildi və bu, vətəndaşlara onları təkcə ixtisaslaşdırılmış məntəqələrdə deyil, həm də “qara bazar”da satmağa imkan verirdi.

Amma qiymətli kağızlarla ayrılmağa tələsməyənlər və hətta bəyəndikləri obyektlərin özəlləşdirilməsində iştirak etmək üçün onları alanlar da az deyildi. Çeklərin aşkar üstünlüyü ondan ibarət idi ki, onlar özəlləşdirməyə çıxarılan dövlət əmlakının 50 faizinə sahib olmağa zəmanət verirdilər, əmlakın daha 15 faizi güzəştli qaydada bu obyektin işçilərinə verilirdi və yalnız 35 faizinin pulla satılması nəzərdə tutulurdu.

Bu gün inflyasiya nəzərə alınmaqla özəlləşdirmə çeklərinin real bazar dəyərinin neçə dəfə artacağını söyləmək çox çətindir, hətta qeyri-mümkündür. Lakin onların sahiblərinın bu gün başqa qayğıları var. Məsələ burasındadır ki, 2011-ci ildən “Özəlləşdirmə haqqında” qanuna edilən bütün dəyişikliklər dayandırılıb. Və onlarla yanaşı, özəlləşdirmə çeklərinin dövriyyəsi faktiki olaraq dayandırıldı. Üstəlik, nəinki vətəndaşların konstitusiya hüquqlarını və “Özəlləşdirmə haqqında” qanunu pozmaqla, həm də çeklərin dövriyyəsinin nə vaxt bərpa oluna biləcəyi şərtləri göstərilmədən dayandırılıb.

Beləcə, çox uzatmadan on, hətta yüz minlərlə Azərbaycan vətəndaşı dövlət əmlakını bu günə qədər də bərpa edə bilmədikləri qanuni özəlləşdirmək hüququndan məhrum edildi. Bununla belə, on iki il keçsə də, bir çox hüquq ekspertləri “Özəlləşdirmə haqqında” Qanunun dayandırılmasının qanunsuzluğundan danışmağa davam edir və hələ də özəlləşdirmə çekləri olan vətəndaşlar hüquqlarının bərpa olunacağına ümidlərini saxlayırlar.

Və bu ümidin real əsası var: müxtəlif səbəblərdən vaxt tapmayan və ya özəlləşdirmə çeklərini satmaq istəməyən vətəndaşlar bu gün Prezident İlham Əliyevdən on iki il əvvəl ayrı-ayrı məmurların təqsiri ucbatından törədilmiş haqsızlığın aradan qaldırılmasını və ədalətin bərpasını xahiş edirlər.

Görünə bilər ki, müraciətdə müəyyən ziddiyyət var - dövlət başçısının fərmanı ilə özəlləşdirmə çeklərinin dövriyyəsi dayandırılsa da, insanlar məhz ona müraciət edirlər. Ancaq düşünsəniz, hər şey məntiqlidir. Göründüyü kimi, çek sahiblərinin böyük əksəriyyəti əmindir ki, heç bir fərman Konstitusiyaya və qanuna zidd ola bilməz. O ki, qala Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən imzalanan sənədlər ola.

Ona görə də narazılar başlarına gələn bəlalarda bir qrup yüksək rütbəli məmuru günahlandırırlar: məhz o məmurlar bir növ indiki dövlət başçısını fərmanın mətnini imzalamağa razı sala biliblər.

Şübhəsiz ki, çoxları bu versiyaya şübhə edəcək. Axı istənilən sənəd ölkə Prezidenti tərəfindən imzalanmazdan əvvəl bir neçə təsdiq mərhələsindən keçir. Digər tərəfdən, Prezident İlham Əliyev dəfələrlə etiraf edib ki, məmurlar tez-tez həqiqəti təhrif edirlər və buna görə də haqsızlıqla üzləşən əhalini birbaşa ona müraciət etməyə çağırıb.

Dövlət başçısının səmimiyyəti, nəhayət, qiymətli kağız sahiblərini inandırdı ki, Prezidentin imzaladığı sərəncamın arxasında konkret məmurların dövlət əmlakını özəlləşdirmə çekləri ilə deyil, nağd pulla ödəyəcəkləri vəziyyətə nail olmaq istəyi dayanır.

Təbii ki, bu yanaşma büdcəyə nağd pul şəklində müəyyən əlavə gəlirlər təmin edirdi. Amma eyni zamanda məmurların şəxsi maraqları da güdülüb. Məsələn, təkcə 2022-ci ildə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsindən Azərbaycan büdcəsinə 115,4 milyon manat vəsait daxil olub. Nəzərə alsaq ki, alıcılar aktivləri nağd şəkildə ödəyiblər, orada nə qədər pulun aidiyyəti məmurların cibinə düşdüyünü təxmin etmək qalır.

Eyni zamanda, məmurların özəlləşdirmə çeklərindən heç bir qazanc əldə etmədikləri də açıq-aşkar görünür. Son zamanlar təkcə faktiki olaraq ləğv edilmiş çeklərin sahibləri tərəfindən deyil, həm də Milli Məclisin deputatları, peşəkar hüquqşünaslar və maliyyə ekspertləri tərəfindən çox danışılan və yazılan korrupsiya sxemi ideyası belə yaranıb. Onların fikrincə, Özəlləşdirmə haqqında Qanununun qüvvəsinin dayandırılması haqqında fərman qanuni olaraq düzgün tərtib olunmayıb və bu səbəbdən ləğv edilməlidir.

Təəccüblüdür ki, fəaliyyət dairəsi müəyyən dərəcədə özəlləşdirmə mövzusu ilə bağlı olan dövlət məmurları, hətta onlar üçün belə əlverişsiz sosial fona baxmayaraq, açıq-aşkar addımlar atmağa tələsmirlər və ölkəmizdə adət-ənənyə çevrildiyi kimi, dövlət başçısının birmənalı reaksiyasını gözləyirlər. Baxmayaraq ki, əslində bu məsələni həll etmək səlahiyyəti, məsələn, Konstitusiya Məhkəməsindədir.

Bəli, seçicinin dərdlərinə daha çox sözdə çarə axtaran deputatlarımız da fəal olub bu məsələni müzakirəyə çıxara bilərdilər. Axı özəlləşdirmə haqqında qanunu, xatırlayırıq ki, parlament qəbul edib. Bəs niyə eyni parlament onun pozulmasına reaksiya verməsin?

Biz hələ realizasiya edilməmiş çeklərin sistemli şəkildə istifadə edilməsi üçün investisiya fonduna köçürülməsi üçün qanunverici bazanın yaradılmasını demirik. Axı özəlləşdirmə çeklərinin dövriyyəsinin bərpası, şübhəsiz ki, biznes mühitinə müsbət təsir göstərəcək və cəmiyyətdə vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsi baxımından müsbət addım kimi qəbul ediləcək.

Mövzu ilə bağlı ətraflı məlumat üçün bu KEÇİD-ə daxil olun

Mənbə: HAQQIN.AZ