Qırğızlarla taciklər arasında nə baş verir – TƏFƏRRÜAT

“Bu ərazi Tacikistana verilsə, 200 minə yaxın qırğızın yaşadığı Leylek rayonu anklav olacaq”

Tacikistan-Qırğızıstan sərhədində silahlı toqquşmalar 5 gün əvvəl başlayıb. Hər iki ölkənin sərhəd xidmətlərindən verilən məlumata görə, atəşkəslə bağlı hakimiyyətlər arasında əldə olunan razılaşmalara baxmayaraq, atışma şənbə günü səhər yenidən başlayıb.

Qırğızıstanın sərhəd xidməti şənbə günü Oş vilayətində tacik sərhədçilərinin onların sərhədçilərinə atəş açdığını bildirib. İndiyədək Qırğızıstan hakimiyyəti 24 nəfərin öldüyünü, 121 nəfərin yaralandığını və sərhəd bölgələrindən 136 min nəfərin təxliyə edildiyini açıqlayıb. Tacikistanda hazırda yeddi ölü və 14-dən çox yaralı məlumdur.

Hər iki tərəf bir-birini münaqişəni gərginləşdirməkdə və ağır hərbi texnikadan istifadə etməkdə ittiham edir. Qırğızıstanın Milli Təhlükəsizlik üzrə Dövlət Komitəsi onun Batken vilayətində (ölkənin qərbində) sərhəd naryadlarının və yaşayış məntəqələrinin atəşə tutulmasını “xain hücum” adlandırıb. Tacikistan mediası isə Qırğızıstanın sərhədə hərbi texnika ötürməsi ilə bağlı məlumatlar dərc edir.

Səhər saatlarında Batken bölgəsində fövqəladə vəziyyət elan edilib. Dünən (18 sentyabr – red.) bölgənin paytaxtı, sərhəd xəttinin 10 kilometrliyində yerləşən Batken şəhəri Tacikistan tərəfdən raket hücumlarına məruz qalıb. Mülki infrastruktura ziyan dəydiyi bildirilir. Tacikistan hərbçiləri ələ keçirilən bütün qırğız kəndlərini tərk ediblər.

Hazırda tərəflər sərhəd bölgəsində atəşkəsə nəzarət etmək barədə razılığa gəliblər. Qırğızıstan Prezidenti Sadır Japarov öz “Facebook” səhifəsində xalqa müraciət edib: “Tarix göstərdiyi kimi, sərhəd məsələləri ehtiyatlılıq və təmkin tələb edir. Qırğızıstan bir kvadrat metr torpağından da imtina etməyəcək və milli maraqları qətiyyətlə müdafiə edəcək”.

Tacikistan Prezidenti Emoməli Rəhmon hələlik sərhəddəki vəziyyəti şərh etməyib.

Qeyri-sabit sərhəd

Batken bölgəsi Qırğızıstanın həm Özbəkistan, həm də Tacikistanla həmsərhəd olan ən ucqar bölgəsidir. Rayon ərazisində yeddi anklav (bir dövlətin digəri ilə əhatə olunmuş əraziləri) var və bu silahlı münaqişənin başlanğıcı regionun ikinci ən böyük anklavı olan Vorux yaxınlığında başlayıb. Orada 35 min Tacikistan vətəndaşı yaşayır.

Bu bölgədə yerləşən bütün kəndlər qırğız qəsəbələri və əkin sahələri ilə əhatə olunub. Vorux yaxınlığındakı ərazilər sənədlərdə təsvir olunmadığı üçün yerli əhali ilə sərhədçilər arasında tez-tez münaqişələr yaranır.

Bu hissədə maneələrdən biri də Tacikistanın əsas ərazisini Voruxla birləşdirən yoldur. Erkən sovet xəritələrinə görə (Qırğızıstan və Tacikistan sərhədlərin delimitasiyası ilə bağlı danışıqlarda müxtəlif illərin xəritələrinə istinad edirlər), bu yol Tacikistan SSR ərazisinə aid olub, sonrakı xəritələrə görə isə artıq Qırğızıstan SSR ərazisidir.

Yolun bu hissəsi həm də Leylek rayonundan Batken rayonuna gedən yeganə yoldur.

“Bu cür hücumlarla taciklər Voruxa yol açmağa və bu hissəni ələ keçirməyə çalışırlar, lakin bu hissə Tacikistana verilsə, 200 minə yaxın qırğızın yaşadığı Qırğızıstanın Leylek rayonu anklav olacaq və bu, ölkəmiz üçün qəbuledilməzdir”, - deyə Leylek vilayətinin keçmiş rəhbəri Baymurat Bekmuratov deyib.

Bu mübahisəli ərazi Batken bölgəsində təsvir olunmayan 70 bölgədən biridir, onların ümumi sahəsi 210 min hektardır - ərazi Lüksemburq ərazisindən bir qədər kiçikdir. Bu sahələr üzrə qərarların qəbul edilməsinin mürəkkəbliyi ondan ibarətdir ki, onların bir çoxu hər iki ölkədəki yaxınlıqdakı icmalar üçün əkin sahələrinə, otlaqlara və ya suya çıxış imkanlarına görə çox vacibdir.

Qırğızıstan ilə Tacikistan arasında hələ də 308 kilometr təsvir olunmamış sərhəd var (bütün uzunluğun 32%-i), iki ölkənin hakimiyyət orqanları bu barədə razılığa gələ bilmir.

Qırğızıstan-Tacikistan sərhədində əvvəlki böyük münaqişə 2021-ci ilin yazında baş verib və 55 nəfərin həyatına son qoyub, sərhədin hər iki tərəfində qurbanların sayı 205 nəfərə çatıb.

Bir çox yerli sakinlər evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalıb və sonradan yanmış evlərinə qayıdıblar. Hər iki ölkənin hökumətləri dağılmış infrastrukturun bərpası üçün bütün səylərini əsirgəməsələr də, son bir neçə gün ərzində yeni tikilən evlərin çoxu yenidən yandırılıb.

Eyni zamanda, iqtisadi baxımdan istər Qırğızıstanın Batken vilayəti, istərsə də Tacikistanın Soqd vilayəti (şərti sərhədin keçdiyi yer) ən ucqar və iqtisadi cəhətdən ən yoxsul rayonlardır, onların əhalisi işsizlikdən və tez-tez quraqlıqdan əziyyət çəkir. Hər iki rayonun sakinlərinin əsas gəlir mənbəyi kənd təsərrüfatıdır. Tacik ekspert Abduqani Məmmədəzimov deyir ki, nə Qırğızıstan, nə də Tacikistan müharibəyə dözə bilər.

"Həm Tacikistanın, həm də Qırğızıstanın digər ölkələrlə sərhəd mübahisələrini uğurla həll etmək təcrübəsi var ki, bu da onu göstərir ki, siyasi iradə olarsa, hakimiyyət danışıqlar masası arxasında mübahisəli kilometrlərin demarkasiyası və delimitasiyası prosesini başa çatdıra bilər. Bu da hər iki dövlətin maraqlarına cavabdehdir”, - deyə Məmədəzimov bildirib.

Çətin danışıqlar

Qırğızıstan-Tacikistan sərhədinin demarkasiyası və delimitasiyası prosesi 2002-ci ildə Tacikistan ölkədə vətəndaş müharibəsinin (1992-1997-ci illərdə davam edən) nəticələrinin öhdəsindən gəlməsindən sonra başlayıb.

Tacikistan öz mövqeyində 1924-1939-cu illərin xəritələrinə, Qırğızıstan isə 1958-1959 və 1989-cu illərin xəritələrinə əsaslandığına görə danışıqlar çətin gedir.

20 ildir ki, sərhəddə 100-ə yaxın toqquşma olub, hər iki tərəfdən qurbanların artması səbəbindən sərhəd sakinlərinin münasibətləri ildən-ilə pisləşir.

Hakimiyyətin istənilən güzəşti və hər iki tərəfin kompromis tapmaq cəhdləri yerli əhali tərəfindən düşmənçiliklə qarşılanır. Karnegi Beynəlxalq Sülh Fondunun əməkdaşı Temur Umarov qeyd edir ki, torpaqdan imtina etmək və ya alver etmək həm Rəhmon, həm də Japarov üçün qeyri-populyar qərardır.

"Dünyadakı taciklərin daim müdafiə etdiyini iddia edən şəxs necə torpaqlarını orada yaşayan taciklərlə birgə Qırğızıstana "ötürə" bilər? Və əksinə: Japarov belə bir şey edərsə, əsas elektoratının kütləvi etirazları ilə üzləşə bilər. Torpağın verilməsi çox qeyri-populyar qərardır. Bunsuz heç bir ərazi mübahisəsini həll etmək mümkün deyil ”, - deyə Umarov vurğulayır.

Qırğızıstan-Tacikistan sərhədində atışma başlayanda həm Tacikistan, həm də Qırğızıstan prezidentləri Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) dövlət başçılarının sammiti üçün Səmərqəndə gedirdilər. Beynəlxalq təşkilat regional təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsini əsas məqsədlərindən biri kimi elan edir.

Bir çox analitiklər belə bir hadisənin təsadüf olub-olmaması sualına cavab axtarırlar.

"Əgər indiki toqquşma adi və ya gündəlik idisə, bunu təsadüf adlandırmaq olar. Amma bizim gördüklərimiz daha çox Tacikistan tərəfdən planlı hücuma bənzəyir. Bu, əlbəttə ki, sübuta yetirilməli və yenidən yoxlanılmalıdır, lakin bunun təsadüf olmadığına dair daha bir arqument – keçən ilin aprelində KTMT-nin Düşənbədə keçirilən iclası zamanı baş vermiş böyük toqquşmadır”, - deyə Umarov bildirib.

Atışmalar Özbəkistan, Qırğızıstan və Çin prezidentləri bu ölkələri Rusiyadan yan keçməklə Avropaya birləşdirəcək dəmir yolunun tikintisinə dair saziş imzaladıqları zaman da davam edib.

Hazırda həm Qırğızıstan, həm də Tacikistan iqtisadi cəhətdən Rusiyadan çox asılıdır. Rusiya onların ən böyük ticarət tərəfdaşıdır və bir milyon qırğız və bir milyon tacik miqrantının işlədiyi ölkədir. Həm Qırğızıstanın, həm də Tacikistanın iqtisadiyyatı miqrantların pul köçürmələrindən çox asılıdır və iki ölkənin ÜDM-nin təxminən 30%-ni təşkil edir.

(BBC)