Müharibə gedən ölkədən qaçış “Yol”u və ya “Vicdanım sızlayır”

Ukraynalı kişilər pul müqabilində xaricə necə çıxırlar – “Qanuni” və qanunsuz üsullar

2022-ci ilin fevralında başlayan Rusiya işğalından sonra Ukrayna hakimiyyəti 18-60 yaşlı kişilərin xaricə getməsinə qadağa qoyub. Bu, hələ də işləməkdə olan bir sıra korrupsiya sxemlərinin yaranmasına səbəb olub. BBC bu sxemlərin necə işlədiyini, neçəyə başa gəldiyini və arxasında kimin dayandığını öyrənməyə çalışıb.

Ukraynalı qaçqınlar öz aralarında deyirlər: qadından yaşını, ukraynalı kişidən isə xaricə necə getdiyini soruşmaq ədəbsizlikdir. Çünki onu qəribə vəziyyətə salmağınız tamamilə mümkündür.

Amma bir neçəsini soruşduq. Gedənlərdən biri bizimlə söhbətində “Bəzən vicdanım əzab verir” deyir. "Mən Ukraynaya heç bir şəkildə kömək edə bilməzdim" deyə ikincisi izah edir.

Bu adamlar yayda pul müqabilində Ukraynanı tərk ediblər. Deyirlər ki, onlara müxtəlif variantlar təklif olunub - öz zövqünüzə və pul kisəsinin ölçüsünə daha yaxın olanı seçin. Qeyri-qanuni və təhlükəli daha ucuzdur, minimum risklə "qanuni" daha bahadır.

Həqiqətən, pulu və “adamı” olanların ölkəni tərk etməsinə icazə verilirmi?

Bu sxemin necə işlədiyini öyrənmək üçün Ukraynanı tərk etmək üçün müxtəlif sxemlərdən istifadə edən kişilərlə danışdıq.

Həm də aydınlaşdırmağa çalışdıq ki, məmurlar, deputatlar, nüfuzlu şəxslər şəxsi məqsədləri üçün xaricə səyahət etmək niyyətilə hansı yoldan istifadə etməyi xoşlayırlar. Və hakimiyyət nümayəndələrinə bu sxemlərin nə vaxt bağlanacağı soruşuldu. Bütün bunları bizimlə danışmağa az adam razılaşdı.

Qeyri-leqal sxemlər

Hakimiyyət 2022-ci ilin fevralında, Rusiyanın işğalından dərhal sonra sərhədi 18-60 yaşlı kişilər üçün bağlamaq qərarına gəlib. Eyni zamanda, istisnalar nəzərdə tutulub - üç və daha çox uşaq ataları, əlillər, tələbələr və s. Bütün bu statusları kütləvi şəkildə almağa, düzəltməyə və səyahət etmək üçün istifadə etməyə başladıqları sertifikatlar və müxtəlif sənədlərlə təsdiqlənməlidir.

Məsələn, saxtakarlıqla bağlı problemə görə Ukrayna hökuməti sonradan tələbələr üçün istisnaları ləğv etdi. Nəticədə 18 yaşı tamam olan və xarici universitetlərə daxil olanların çoxu oxumağa gedə bilmədi.

Sərhədi qeyri-qanuni keçməyə cəhdlərin sayı da xeyli artıb - tarlalar və meşələr, əgər sərhədçilərdən yan keçə bilirsənsə, açıq, amma təhlükəli yoldur. Bu seçim daha ucuzdur, lakin tez-tez həyat üçün təhlükə yaradır - siz meşədə itə,dona və ya soyuq çayda boğula bilərsiniz.

Dənizçi Vitali (ad şərtidir – red.) sərhədi bu yolla keçdi. İşğaldan dərhal sonra o, ailəsi ilə birlikdə Buçadan Ukraynanın qərbinə qaçdı. Orada bir ay qaldılar, sonra xaricə getməyə qərar verdilər. Ailə sərhədi qanuni şəkildə keçdi.

Vitali qanunsuz keçməyin yollarını axtarırdı: "İki min dollar ödədiyim adamlar tapdım. Gecə bizi qarşılayıb Rumıniya ilə sərhəddə çaya apardılar. Bizi düşürdülər və dedilər: "Gedin". Və getdik. Qurşağa qədər çıxan çayın o tayına keçdik".

Su güclü axır və buz kimi soyuq idi, ona görə də onu tez keçmək və yıxılmamaq vacib idi. Vitali deyir ki, o, əvvəlki qaçqın qruplarında, o cümlədən ölümlə nəticələnən müxtəlif hallar barədə eşitmişdi. Lakin onun dəstəsinin bəxti gətirdi - sahilə çatanların hamısı sağ və salamatdır. Sonra Rumıniya patrulunun gəzdiyi yolu axtardılar.

"Rumıniya hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları bizi artıq qarşı tərəfə apardılar. Maşın sərhəddə gəzərək sadəcə qaçqınları toplayırdı. Onlar daim bizim oğlanları orada tapırdılar. Rumınlar dayanıb ukraynalı olduğumuzu soruşdular. Biz "hə" cavabını verdik. Dedilər: “Otur sakitləş, sən daha müharibədə deyilsən, səni mindirəcəyik”, - deyə Vitalinin sözlərinə görə, kişilərin sənədləri yoxlanılaraq buraxılıb.

"Leqal" sxem

Amma ən “elitar” sayılan başqa bir gediş yolu xüsusi diqqətə layiqdir. Sərhədlər bağlanandan dərhal sonra hökumət başa düşdü ki, humanitar yardım və yük daşıyan sürücülərin xaricə getməsini tənzimləmək lazımdır. Beləliklə, 2022-ci ilin mart ayında “Put” (“Yol”) sistemi işə salındı.

Buraya daxil olan hər kəsin 30 gündən 90 günə qədər Ukraynanı tərk etmək hüququ var idi. Və həqiqi könüllülər və mühüm yüklərin sürücüləri ilə yanaşı, siyahıya tamamilə fərqli peşə sahibləri də daxil idi, onların əhəmiyyətli bir hissəsi getdi və geri qayıtmadı.

Bu sxem "leqal" adlanır - siz pul ödəyirsiniz və sakit şəkildə ölkəni kifayət qədər rəsmi şəkildə tərk edirsiniz. Və təbii ki, bu pullar büdcəyə yox, ayrı-ayrı ciblərə gedir.

İş adamı Sergey (ad şərtidir – red.) bizə deyir: "İnsanların yavaş-yavaş getdiyini gördüm, ona görə də “Put”a düşmək üçün bir yol axtarırdım".

Müharibə başlayanda o, ailəsini Kiyev vilayətindən Ukraynanın qərbinə aparıb, sonra qohumlarını xaricə göndərib. Özü də Çernovtsidə qalıb.

O, əvvəlcə nə edəcəyini anlamadığını, lakin sonradan müharibəyə getməyəcəyi qənaətinə gəldiyini, tez-tez ezamiyyət tələb edən işini itirə biləcəyini deyir: "Ölkəni tərk etməli olduğumu anladım və bunu necə edəcəyimi düşünməyə başladım. Bilirdim ki, bir çox insan kordondan qeyri-qanuni keçib. O vaxt bunun 2-5 min dollara başa gəldiyini bilirdim. Amma daim belə məlumatlar yayılırdı, sonra isə kimsə tutulurdu".

Sergey davam edir: “Bu, təhlükəlidir, çünki soyuq havada çaylardan, dağlardan keçməlisən... sərhədi qanunsuz keçsən, evə necə qayıtmaq barədə çoxlu suallar olacaq, ona görə də qərara gəldim ki, bu seçim mənim üçün deyil və fərqli insanlarla ünsiyyət qurmağa başladım, kimsə başqası vasitəsilə fərqli variantları bilirdi”.

Sergey vəziyyəti öyrənərkən kişi sürücülərin hərbi vəziyyətlə sərhədi keçməsinə imkan verən “Put” sistemi peyda olub. Və bildiyimiz kimi, demək olar ki, dərhal xaricə səyahət üçün rahat və etibarlı bir sxem kimi istifadə etməyə başladılar: "Martın sonunda bir dostum mənə rəsmi olaraq ölkədən çıxa biləcəyim “Put” haqqında danışdı. Hər şey rəsmi olaraq bazaya daxil edilir, səni əvvəldən axıra qədər müşayiət edirlər. Razılaşdım. Mənə dərhal adambaşına 15 min avro məbləği dedilər”.

O razılaşıb, özü və ölkədən çıxmaq istəyən bir neçə tanışı haqqında məlumatları və məbləği vasitəçiyə verib: “Və gözlədim. Vasitəçi bildirdi ki, bizim üçün sənədlər İvano-Frankovsk vilayət hərbi idarəsinə gedib və onun qərarına əsasən, kişilər “Put” sisteminə daxil ediləcəklər. Bir həftə yarımdan sonra məlumat aldıq ki, hər şey hazırdır. Bir vasitəçi ilə görüşmək və hər şeyi yoxlamaq üçün İvano-Frankovska getdik. Məlum oldu ki, tanışlarım sistemə daxil ediliblər, amma nədənsə məni salmayıblar. Mənə gözləmək məsləhət görüldü və mən gözlədim. Artıq dostlarım uğurla ölkəni tərk etmişdilər, mən isə hələ də gözləyirdim. Gecikmənin səbəbi nə idi - heç kim izah edə bilmədi. Zaman keçdikcə işdə problemlər yaranmağa başladı, təcili xaricə getməli oldum. İşimi itirmək təhlükəsi var idi, mən bu problemi dərhal həll etməli oldum. Nə vaxtsa, artıq aprel idi, pulumu geri istədim və başqa variant axtarırdım”.

Sonda o, saxta sənədlərlə - çoxuşaqlı ata kimi Polşaya getməyi bacarıb. Bu cür “sənədlər” Sergeyə bir qədər ucuz başa gəldi – 10 min dollara.

Bu, necə işləyir?

Sergey “Put” ilə bağlı uğursuz təcrübəsinə baxmayaraq, sistemin çoxlu boşluqlara malik olduğunu, pulu və ya nüfuzu olan hər kəsin ondan faydalanmasına imkan verdiyini deyir. Siyahıya adamlar əlavə edərkən, sizin həqiqətən könüllü və ya humanitar yükdaşıyan sürücü olduğunuzu heç kim təfərrüatı ilə yoxlamır. Yalnız sənədləri düzgün doldurmaq lazımdır. Üstəlik, sürücülük vəsiqəsi olmadan da bu sistemə daxil ola bilərsiniz, çünki heç kim onları tələb etmir.

Bunu Ukrayna hökumətinin antikorrupsiya agentliyi - NAPK (Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə üzrə Milli Agentlik) də təsdiqləyir, o, bu məsələni araşdırıb və hakimiyyət orqanlarına “Put” sisteminin korrupsiya risklərini göstərib. Sürücülərin xaricə səyahət üçün məqsəd və müddətlərə əməl etməsinə heç kim nəzarət etmir.

“Put” özlüyündə problem deyil, sadəcə sərhədi keçərkən korrupsiya sxemlərini həyata keçirmək üçün bir vasitədir. NAPK rəhbərinin müavini Artyom Sıtnik “BBC News Ukrayna”ya müsahibəsində izah edir: “Bizim tapdığımız ən məşhur korrupsiya üsulu xeyriyyə adı altında getməkdir”.

Bu, belə işləyir. İctimai təşkilat sürücülərin siyahısını hərbi idarəyə təqdim edir və onlar sürücülərin adlarını “Put”a salmağa qərar verirlər.

İnsan şəxsi işlərinə görə gedir, heç bir xeyriyyəçiliklə, könüllülüklə məşğul olmur və bu cür “rahatlıqlar” üçün müəyyən vəsait ödəyir. Sıtnik deyir ki, bu sxem hələ də çox populyardır, baxmayaraq ki, artıq həbslər və saxlamalar var.

Müxtəlif saytlarda və “Telegram” kanallarında “Put” vasitəsilə xaricə səyahət üçün xidmətlər təklif edənlərin hələ də xeyli reklamları var.

Sergey deyir ki, bu cür xidmətlərin qiyməti mart-aprel ayları ilə müqayisədə xeyli azalıb: “İndi “Put”a 2-3 min dollara getmək olar. Bu yaxınlarda bir dostuma “Put” sisteminə 3000 dollar ödəyərək, Aİ-də işgüzar görüşə getməyə kömək etdim. Əks halda, bunu edə bilməzdi, pul olmadan icazə vermək istəmədilər. Xaricdə görüş keçirdi, sonra da dostum Ukraynaya qayıtdı".

Onun fikrincə, indi belə xidmətlərə tələb sadəcə olaraq azalıb. “Put” sisteminin inzibatçısı olan “Ukrtransbezopasnosti”yə bütün bu müddət ərzində nə qədər insanın ölkədən çıxdığını öyrənmək üçün sorğu göndərdik, lakin cavab almadıq.

NAPK-nın məlumatına görə, 2022-ci ilin sentyabr ayına olan məlumata görə, 460 min sürücü, daha 100 minə yaxın lönüllü isə regional hərbi idarələr tərəfindən “Put”a salınıb. Bu, altı ayda yarım milyondan çox insan deməkdir.

Ayrı-ayrı sərhəd regional hərbi idarələrindən (OVA) hər ay “Put” sisteminə neçə nəfəri cəlb etdikləri və hər bir sürücünün səfər məqsədinin doğruluğunu yoxlayıb-yoxlamadıqları barədə rəqəmlər almağa çalışdıq.

İvano-Frankivsk OVA-dan cavab verdilər ki, onlarda ümumi rəqəmlər yoxdur, şirkətlərin sürücülər üçün təqdim etdiyi sənədlər diqqətlə yoxlanılır və hər hansı bir şübhə varsa, getməsinə imtina verilir. Sərhəd xidmətində də məlumat yox idi - nə bütün bu müddət ərzində “Put” sisteminə görə nə qədər kişinin çıxdığını, nə də müharibə başlayandan neçə nəfərin getdiyi və neçəsinin geri qayıtdığı barədə statistika sadəcə yox idi. Məlum olub ki, sərhədçilər ümumiyyətlə, belə uçot aparmırlar. Bu uçotu heç kim aparmır.

Artyom Sıtnikin sözlərinə görə, bu sxem bütün hakimiyyət zəncirini əhatə edir, heç biri məlumatların etibarlılığına cavabdeh deyil - nə siyahıları təqdim edən hərbi idarə, nə “Ukrtransbezopasnosti” sisteminin rəhbərliyi, nə də insanları xaricə buraxan sərhədçilər. Və hamısı ona görə ki, qanunvericilər hələ buna cavabdeh olan orqanı müəyyənləşdirməyiblər.

Ona görə də siyahılara minlərlə adam daxil edilib, amma heç kim dəqiq bilmir ki, bu adamlar könüllülüklə, yük daşımaqla məşğuldurlar. Və bu, artıq bir ilə yaxındır ki, baş verir.

NAPK müəyyən edib ki, “Put”a üç kateqoriya insan düşür: fəal könüllülər və humanitar yüklərin sürücüləri, şəxsi işləri ilə gedib qayıdanlar və gedib geri dönməyənlər.

Sıtnik deyir: "İkinci və üçüncü kateqoriyalar çox əhəmiyyətli rəqəmlərdir".

“Put” sistemindən öz məqsədləri üçün istifadə edə bilən tanınmış şəxslər arasında NAPK rəsmisi deputat Vasili Petevka və Ukrayna Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurasının keçmiş katibinin müavini Oleq Qladkovskinin adlarını çəkir: “Bizdə Andriy Portnovun oğlunun (keçmiş Prezident Yanukoviçin keçmiş müşaviri, 2021-ci ildən Maqnitski Aktı ilə ABŞ sanksiyaları altındadır), xeyriyyəçi kimi gedib və geri qayıtmayan nümunəsi var”.

Vasili Petyovka qohumları üçün ərizə verməkdə, xüsusən də oğlu və digər ailə üzvləri üçün xaricə getməyə icazə almaqda ittiham olunurdu. Təbii ki, onlar “könüllülük” məqsədi ilə getmək istəyirdilər. Sonda NAPK müəyyən etdi ki, Petyovkanın qohumlarının bütün səfərləri öz məqsədləri üçün edilib. Buna görə ona qarşı inzibati iş qaldırılıb, lakin məhkəmə deputata bəraət verib. Deputat özü dəfələrlə bütün ittihamları rədd edib.

Hüquq-mühafizə orqanlarından yüksək rütbəli və sıravi məmurların xaricə getməsi ilə bağlı araşdırmaların olub-olmadığını öyrənməyə çalışsaq da, nəticəsi olmayıb. Oradakı mənbələrimiz iddia edir ki, “Put” sistemindən istifadə edib şəxsi məqsədləri üçün xaricə gedən və ya geri qayıtmayan hər kəs qanuni gediş olduğu üçün heç nəyi pozmayıb.

Başqa bir şey budur ki, bu insanlar hansı əsasla bu sistemə gətirilib və göründüyü kimi, buna heç kim nəzarət etmir. Məhkəmə qərarlarının reyestrində əllidən çox qərar var ki, bunlar əsasən “Put”a düşmək üçün pul alan vasitəçilərə və xeyriyyə təşkilatlarına aiddir. Sxemdə iştirak edənlərin çoxu 17 mindən 100 min qrivnaya (təxminən 460-2700 dollar) qədər cərimələnib. Reyestrdə məmur və vəzifəli şəxslərə qarşı hökmlərə rast gəlmədik.

Mümkün həllər

Sərhədlər kişilər üçün yenidən açılsaydı, bu, avtomatik olaraq korrupsiya sxemlərini aradan qaldırardı, lakin hakimiyyət bunu etmək niyyətində deyil. Hələ 2022-ci ilin avqustunda Volodimir Zelenski insanların kişilər üçün xaricə səyahətə icazə verilməsini xahiş etdiyi petisiyaya cavab verib.

Sonra birmənalı şəkildə bildirib ki, nə qədər ki, müharibə davam edir, qadağa qüvvədə olacaq. Eyni zamanda, DTX-nın katibi Aleksey Danilov da müharibə zamanı ölkədən qaçan kişiləri biabır edib.

"Alternativ ola bilər - zəhmət olmasa, gedin cəbhədə olan uşaqlara kömək edin. Ölkədə iş çoxdur. Qadının ətəyinin arxasında gizlənib və ya ölkədən qaçmağa heç nə yoxdur. Kömək etmək lazımdır. Başqasına kömək edin. Kömək etmək üçün fürsət tapın. Müharibə zamanı kişilərin ölkədən qaçması ədalətsizlikdir. Mən bunu müsbət qarşılamıram”, - deyə Danilov bildirib.

İvan Dubinskinin marketinq tədqiqatları sahəsində biznesi var, onun şirkətində yüzə yaxın insan çalışır.

“Əlbəttə, bu sənaye böhran içindədir, bizdə işdən çıxarılma və insanların maaşlarının kəsilməsi oldu. Amma eyni zamanda, harasa getməyin də mənası yoxdur. Müxtəlif sxemlərlə çıxıb, sonra geri qayıdan kişilər tanıyıram”, - deyən Dubinski öz mühitində xaricə qaçan kişilərin çoxunu görmür.

Haqqında yuxarıda yazdığımız Sergey və Vitali Ukraynaya qayıtmadılar və müharibə getdiyi bir vaxtda bunu planlaşdırmırlar. Vitali ailəsi ilə birlikdə Rumıniyada qaldı, dənizə getməyə davam edir. Deyir ki, bəzən vicdanı ağrıyır ki, yoxa çıxıb. Xüsusən də Ukraynadan partlayışlar, ölənlər, uşaqlar... xəbərlərinə baxanda, vicdanı daha çox sızlayır.

"Ancaq başa düşürəm ki, Ukraynada öz peşəmlə heç bir yerdə işləməzdim. Mən döyüşməyi bilmirəm. Mən dənizçiyəm, şturmanam. Sərhədlərin bağlanması mənim üçün işimi itirmək deməkdir", - o deyir.

Sergey daha qəti şəkildə cavab verir: "Belə vəziyyətdə olan hər bir şəxs müəyyən fayda gətirə bilər. Mən orada kömək edə bilməzdim. Amma indi pul qazanmağa davam edirəm və müəyyən miqdarda vəsaiti Ukraynaya köçürmək imkanım var. Mən pul qazanmağı bilirəm və bununla kömək edirəm. Bu, sağlam düşüncədir”.

Korrupsiya sxemləri fəaliyyət göstərdiyi kimi, cəmiyyətdə qadağanın düzgünlüyü ilə bağlı müzakirələr də səngimir. Ümumilikdə, NAPK onlardan səkkizini sayır. Onların hər birini ətraflı tədqiq edən ekspertlər korrupsiyanın ləğv edilməsi üçün nə etmək lazım olduğuna dair çoxdan tövsiyələr hazırlayıblar.

"Biz tövsiyələri verdik, aidiyyəti orqanlarla işə başladıq və hazırda son mərhələdəyik. Reaksiya var, belə bir anlayış var ki, biz bu prosesin lokomotiviyik və yaxşı qurulmuş plan layihəsi var. Ümid edirəm ki, biz bunu təsdiqləyəcəyik və yaxın gələcəkdə həyata keçirməyə başlayacağıq”, - Artyom Sıtnik deyir.

Görülməli olan əsas məsələ “Put”a daxil olan sürücülər haqqında məlumatların yoxlanılması, eləcə də onların səfər müddətinə nəzarətin effektiv sistemi yaratmaqdır. Niyə hökumət hələ də bunu etməyib?

Hamı başa düşür ki, bunda Bankovanın (Kiyevdə Prezident Administrasiyasının yerləşdiyi küçə) mövqeyi əsas rol oynayır. Media məkanı son vaxtlar korrupsiya qalmaqalları ilə, o cümlədən şəxsi işləri ilə bağlı asanlıqla xaricə gedən məmurlara qarşı qalmaqallarla doludur.

İspaniyada məzuniyyətə getdiyi üçün Baş prokurorun müavini Aleksiy Simonenko, Taylanda səfəri ilə əlaqədar deputat Nikolay Tişenko isə hakim “Xalqın qulluqçusu” partiyasından xaric edilib.

Zelenski hətta Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurasının iclasını keçirib və o, yüksək vəzifəli məmurların, o cümlədən qadınlara xaricə yalnız işgüzar səfərə çıxmasına icazə verilməsini əmr edib. Bütün digər hallarda - mümkün deyil. Artıq hökumət buna əməl edir.

Fərmanın ayrıca bir bəndi "Put" sisteminə aiddir - DTX bu zəncirin necə işlədiyini və məlumatların bu sistemə necə daxil edildiyini yoxlamalıdır. Məxfi xidmət bizə bildirdi ki, onlar artıq bu işə əl atıblar, lakin təfərrüat və məlumatları yaymaq mümkün deyil.

Görünür, bu, Ukrayna hakimiyyətinə korrupsiya ilə mübarizədə nə qədər ciddi olduğunu göstərmək üçün bir şansdır. Bu, həm beynəlxalq yardım, həm də daxili sabitlik üçün vacibdir.

Axı müharibə davam edir və kişilərin səfərbərliyi daha da güclənir. Biri çağırış vərəqəsini alıb xidmətə gedir, biri pul müqabilində qaçır, biri də bu rüşvətlə varlanır...

(BBC)