Çin möcüzəsinin sonu: yoldaş Si söz verdi, amma... - FOTOLAR

Tarixi eksperiment tam sürətlə davam edir

Çin yarım əsrdən az müddətdə yoxsul bir ölkəni dünyanın ikinci iqtisadiyyatına çevirən, həyat səviyyəsinə görə Rusiyanı ötüb keçən və dünya lideri ABŞ-a meydan oxuyan Çin möcüzəsinin bu zaman qədər ən pis vəziyyətində yeni beşilliyə daxil olur. Çində kommunist layihəsinin sabitliyini təhdid edən bir neçə böhran bir anda qaynayır. Onların hamısı Çinin dünyada nüfuzunu gücləndirmək və inkişaf etməkdə olan ölkəni inkişaf etmiş ölkəyə çevirmək üçün 10 il ərzində partiyanın rəhbərliyində hakimiyyəti birləşdirən və yenidənqurmaya başlayan Si Tsinpinin dövründə yetişib.

Bu yolda çətinliklər çox oldu. Çin Qərblə mübahisə etdi və iqtisadiyyatı zəiflədi. Dəmir yumruq və mərkəzi planlaşdırmaya edilən “stavka” Çini COVID səbəbiylə əbədi lokdauna saldı və onu Vladimir Putinin simasında zəhərli bir müttəfiqlə qoşalaşdırdı.

Bununla belə, Prezident Si əmindir ki, hər şey plana uyğun gedir. Problemlərin öhdəsindən gəlməkdə qərarlıdır və nəzərdə tutulan yoldan dönmək fikrində deyil. Bunun üçün 69 yaşlı yoldaş Si üçüncü beş illik müddətə partiyanın və ölkənin başında qalır, Çinin ən azı on ildə bir dəfə sədr dəyişməsi və Siyasi Büro üzvlərini 68 yaşdan gec olmayaraq təqaüdə yola salmaq ənənəsini korreksiya edir.

Ötən Si çoxgünlük ÇKP qurultayını iki saatlıq qısa nitqlə açdı (sonuncu qurultayda bu, bir yarım dəfə uzun idi). Heç nəyi dəyişdirməyəcəyinə söz verdi. Əbədi sədrin çıxışından belə çıxır ki, Sinin beş əsas istiqaməti dəyişməz qalacaq:

- "Sıfır COVID": həyatı və iqtisadiyyatı qorumaq üçün əbədi lokdaun;

- Dünya liderliyi üçün müraciət və inkişafın Qərb modelinə əsas alternativ;

- İqtisadiyyatın və texnologiyanın inkişafı ölkənin təhlükəsizliyi ilə yanaşı, “əsas prioritetlər”dir;

- Çinlilər arasında sərvətin “ümumi rifah” naminə yenidən bölüşdürülməsi;

- Tayvan ilə "yenidən birləşmə". "Şübhəsiz ki, həyata keçiriləcək", - Si söz verdi.

Çinin bütün bunlar üçün getdikcə daha az pulu var. Si 10 il əvvəl hakimiyyətə gələndə Çin planetin ən dinamik ölkəsi idi. 2010-cu ildə Yaponiyanı ötərək dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına çevrildi və 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı ilə COVID pandemiyası arasındakı 12 il ərzində o, milli sərvətini ikiqat artırmağı və adambaşına düşən gəlir göstəricisinə görə Rusiyanı və digər inkişaf etməkdə olan ölkələri geridə qoymağı bacardı.

Bununla belə, Si dövründə artım ildə 6-8%-ə qədər yavaşladı və bu il Kommunist Partiyası 5,5%-lik daha təvazökar hədəf qoyub. İqtisadçılar 3,0-3,5%-dən çox çıxmayacağını deyirlər.

Sürətli inkişaf dövrü niyə başa çatdı? Və Çin Sinin kursu ilə böhrandan çıxa biləcəkmi?

Çinin üç əsas problemi var: COVID, keçid yaşı və dünyadakı çətinliklər.

Daimi lokdaun

Çin "sıfır COVID"-ə stavka etdi və bu, ilk olaraq dünyada iqtisadi artımı bərpa edən ilk ölkə olmasına kömək etdi. Lakin zaman keçdikcə erkən sevindikləri məlum oldu.

Çin artıq üçüncü ildir ki, permanent karantin şəraitində yaşayır. Yeni dalğanın ilk əlamətində insanlar bütöv şəhərlərlə evlərinə qapadılırdı. Bu amil istehlakı, ticarəti, turizmi baltalayır. İqtisadiyyat yavaşlayır, sosial narazılıq artır.

Tsinpinin konqresdəki çıxışından bir çoxları karantin rejiminin yumşaldılmasına dair işarələr gözləyirdilər, lakin buna əməl edilmədi.

Effektiv peyvəndlər və keçirlimiş xəstəliklərə qarşı kütləvi immunitet olmadıqda, 1,5 milyard çinlini dünyaya buraxmaq risklidir. Məsələn, əhalisinin 4 dəfə az olduğu və səhiyyə xidmətinin 1 baş yuxarı səviyyədə olduğu ABŞ-da 1 milyondan çox insan COVID-dən ölüb.

Mənzil bazarında böhran

Çinin əsas böhranı daşınmaz əmlak bazarındadır. Bu, yeni başlayır və Siyə daha bir neçə il başağrısı vəd edir.

Son illərdə qiymətlərin və tikintinin sürətli artımı Çin iqtisadiyyatının ümumi artımına böyük töhfə verib - təxminən 25%. Əhalinin ümumi sərvətinin üçdə ikisini mənzillər təşkil edir.

Artım 1990-cı illərdə çinlilərə mənzil almağa icazə verilməsi ilə başladı və urbanizasiya yolu ilə davam etdi. Daha sonra daşınmaz əmlak investisiya və spekulyasiya üçün əsas obyektə çevrildi.

Bazarda sabun köpüyü yarandı və iki il əvvəl hakimiyyət qiymətləri münasib səviyyəyə qaytarmaq və boş sahələrə yatırılan pulları digər sənaye sahələrinə investisiyalara, hətta daha yaxşısı, istehlaka yönəltmək üçün onu partlatmaq qərarına gəldi.

Onlar tikinti şirkətləri üçün kredit şərtlərini sərtləşdirdilər və bir neçə xüsusilə riskli şirkətlərin müflis olmasına icazə verdilər. Qiymətlər azalmağa başladı, insanlar mənzil almağı təxirə salmağa və uzunmüddətli tikinti üçün ipoteka kreditini ödəməkdən imtina etməyə başladılar. Bütün bunlar banklara problemlər yaradırdı.

“Stavka”lar çox yüksəkdir. Çində daşınmaz əmlakın ümumi dəyəri 52 trilyon dollar qiymətləndirilir. Çin hakimiyyəti bu böhranla məşğul olmasa, vəziyyət nəzarətdən çıxa və 1990-cı illərin əvvəllərində Yaponiyada və 2008-ci ildə ABŞ-da olduğu kimi tənəzzüllə başa çata bilər.

Hələ ki, tənəzzüldən söhbət getməsə də, problemlər mənzil bazarı ilə də məhdudlaşmır.

Keçid yaşı

Çin qabaqlayacaq artım potensialını tükətdi və hakimiyyət onu inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyat yolundan istehlaka əsaslanan inkişaf etmiş modelə keçirməyə çalışır. Halbuki rifahdan var-dövlətə gedən yol yoxsulluqdan rifaha gedən yoldan daha uzun və çətindir. Çünki:

Birincisi, demoqrafiya müdaxilə edir. Tək uşaq siyasəti Çini qocalmış ölkəyə çevirib. Gənclər arasında isə rekord işsizlik demək olar ki, 20%-dir;

İkincisi, urbanizasiya və sənayeləşmə inkişafın aparıcı qüvvəsi kimi özünü tükətdi.

İmkanı olan və istəyən hər kəs çoxdan kənddən çinlilərin 60%-dən çoxunun yaşadığı şəhərlərə köçdü. Sənayedə, enerjidə, infrastrukturda, daşınmaz əmlakda çatışmayan hər şey artıq tikilib. Yoxsulluq illərində yığılmış təklif boşluğu örtülüb və yeni tələbin yaradılması tempi xeyli aşağıdır.

Daxili tələbatın azalmasını xarici tələblərlə kompensasiya etmək olardı, amma burada da problemlər var.

Xarici problemlər

Pandemiya qloballaşmanı kəskin şəkildə yavaşlatdı və Çinin dünyanın mal fabriki, dünyanın ən böyük istehlak bazarı, dünyanın ən böyük enerji idxalçısı və dünyanın ən yaxşı ticarət gücü kimi mövqeyini sarsıtdı.

Və pandemiyadan sonra, inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar rekord inflyasiya yaşadı və onları onillik ultra-kredit siyasətinə son qoymağa məcbur etdi. Əhalinin və biznesin getdikcə daha az pulu var və onlar ilk növbədə əsas təchizatçısı Çin olan malların istehlakını azaldırlar.

Daha sonra isə Avropada – yarım milyard insanın ən zəngin dünya bazarında müharibə başladı.

Fevral ayında Putin Rusiyanı sanksiyalara məruz qoyduğu Ukraynanı fəth etmək üçün qoşun göndərdi. Bundan əvvəl isə Kreml Avropa Birliyinə qarşı qaz müharibəsi başlatmışdı.

Nəticədə Qərb istehlakçılarına Çin mallarını almaq üçün daha az pul qoyan qlobal enerji böhranı yaşanır. Hətta Rusiya enerji resurslarının endirimlə alınmasının müvəqqəti faydası belə, itkiləri ödəməyəcək.

Çinin ucuz enerjiyə yox, məhsullarına alıcı lazımdır. SSRİ-nin mövcud olduğu 1990-cı ildən bəri ilk dəfə bu il neftə tələbat 3% azalacaq. Qaz istehlakı yalnız 2030-cu ildən sonra ciddi şəkildə artacaq. Rusiya kömürü isə Çinin tələbatının yalnız 1%-ni təmin edir.

Qərblə qarşıdurma

Putinin müharibəsinin Çin üçün ikinci xoşagəlməz nəticəsi Qərblə münaqişənin kəskinləşməsidir. Honq-Konqda azadlıqların boğulması, uyğurlara qarşı təzyiqlər və Tayvana qarşı silahlı ritorika ilə münasibətlər artıq gərginləşib.

Sinin siyasəti Çinin son illərdə Qərbin strateji rəqibi kimi mövqeyini möhkəmləndirdi. Sinin Putinin Ukraynaya müdaxiləsini pisləməkdən imtina etməsi münasibətləri tamamilə korladı.

Çin Rusiyaya silah və pulla deyil, yalnız diplomatik yolla dəstək verdiyi üçün ABŞ indiyədək ikinci dərəcəli sanksiyalardan çəkinir. Bununla belə, Co Bayden administrasiyası nəinki Donald Tramp dövründə tətbiq edilən ticarət məhdudiyyətlərini aradan qaldırmadı, həm də Çinə texnologiya transferinə qadağaları sərtləşdirdi.

Ticarət və açıqlıq, “iPhone” və “Tesla”ların yığılması ilə zənginləşən ölkə tədricən Qərblə əməkdaşlıqdan münaqişəyə keçir.

Möcüzənin sonu?

Çinin nəhəng artım ehtiyatları var. Mövcud problemlər tez bir zamanda həll edilməsə belə, iqtisadçılar Çinin ildə 4% artım göstərəcəyini proqnozlaşdırırlar. Bu templə Çin yalnız növbəti onilliyin ortalarında iqtisadi böyüklüyünə görə ABŞ-a çatacaq və keçəcək.

Hər şey plana uyğun getsə və Qərb reçessiyadan tənəzzüldən qaça bilsə, artım 5%-i keçə bilər. “Bloomberg Economics”-in iqtisadçılarının hesablamalarına görə, o zaman Kommunist Partiyası iqtisadiyyatı 2020-ci ildən 2035-ci ilə qədər ikiqat artırmaq məqsədinə nail olacaq.

Bunun üçün nəinki daşınmaz əmlak bazarında pandemiya və böhranla tez bir zamanda mübarizə aparmaq, həm də ağrılı və bahalı islahatlar aparmaq lazımdır: pensiya yaşını artırmaq, əhalinin sosial müdafiəsini gücləndirmək, iri özəl müəssisələrə hücumları dayandırmaq lazımdır.

Qərblə əlaqələr qurmaq da zərərli deyil. Çin öz təsir dairəsini genişləndirməyə çalışır və xaricə aktiv şəkildə sərmayə qoyur. O, dünyanın ən böyük ordusuna, nüvə silahına və BMT Təhlükəsizlik Şurasında daimi kresloya malikdir.

Bununla belə, onun Qərblə iqtisadi rəqabət aparması hələ də çətindir. Çinin ÜDM-i təxminən 20 trilyon dollar və ya qlobal iqtisadiyyatın təxminən 20%-ni təşkil edir. ABŞ-da bu göstərici 25%, ümumilikdə inkişaf etmiş ölkələrdə isə 60%-dir.

Sinin bütün bu suallara cavab vermək üçün cəmi beş ili var. Konstitusiya dəyişikliyi ona ömürlük hakimiyyət vəd etmir. Beş ildən sonra növbəti qurultay və yenə də gizli mübarizə, uğuru birbaşa ölkənin necə inkişaf edəcəyindən asılıdır.

"Kommunist Partiyasının siyasi legitimliyi sosial-iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşmasına əsaslanır. Orta çinlilər hiss edəcəklər ki, işlər yaxşı getmir, ona görə də problem Çinin son onilliklərdə vərdiş etdiyi artım tempini qaytarmaqdır", - deyə Sinqapur Araşdırma Mərkəzi RSIS-dən Colleen Koch izah edir.

Si avtoritarizmi gücləndirməyə, sərvətləri yenidən bölüşdürməyə və Qərblə münaqişəyə “stavka” edib. İşləyib-işləməyəcəyini beş ildən sonra biləcəyik. Əgər Si dördüncü müddətə qalsa, 10 ildən sonra Çin onun hakimiyyəti altında 20 illik bölünməz hakimiyyətə malik 80 yaşlı hökmdara malik olacaq.

Tarixi eksperiment tam sürətlə davam edir...

(BBC)