Hansı birinci yaranıb: toyuq, yoxsa yumurta – Cavab tapıldı

Alimlər yarıgerçək-yarızarafat hamının dilində dolaşan sualın cavabını müəyyənləşdiriblər

Ola bilsin ki, hamı bu köhnə tapmacanı eşidib: "Hansı birinci yaranıb: toyuq, yoxsa yumurta?". Metaforik olaraq, bu, öz-özünə davam edən bir dövrün səbəbini təyin etməyin mənasızlığının əksidir. Sözün əsl mənasında, bu, təkamülçü bioloqlar üçün böyük sualdır. Toyuq yumurtadan, yumurta isə toyuqdan əmələ gəlir. Beləliklə, birinci hansı yaranıb?

Əksər bioloqlar birmənalı şəkildə yumurtanın ilk ortaya çıxdığını iddia edirlər. Ən sadə səviyyədə yumurtalar sadəcə qadın cinsi hüceyrələridir. Quruya qoyula bilən xarici sərt yumurtalar (həmçinin amniotik yumurta kimi tanınır) onurğalılar üçün oyun qaydalarını dəyişdirici rol oynayıb. Yumurta onurğalıların təkamülündə çox mühüm bir addımdır, çünki o, amniotların sudan getdikcə daha da uzaqlaşmasına imkan verirdi.

Qidalı sarısı ilə doldurulmuş sərt qabıqlı yumurtaların meydana çıxmasından əvvəl, onurğalılar çoxalmaq üçün su hövzələrinə etibar etməli idilər. Suda-quruda yaşayanların əksəriyyəti hələ də bu su məhdudiyyəti ilə üzləşirlər - yaşamaq üçün nəmə ehtiyac duyurlar.

“Current Biology” jurnalında dərc edilən bir araşdırmaya görə, müasir quşlara təxminən 165-150 milyon il əvvəl Yura dövrünün ortalarından sonlarına qədər daşlaşmış qeydlərdə rast gəlinmirdi. Lakin elm adamları hesab edirlər ki, qabıqdakı ilk yumurtalar bundan çox əvvəl - təxminən 325 milyon il əvvəl meydana çıxıb. Bu, o deməkdir ki, yumurta toyuqdan çox əvvəl ortaya çıxıb. Bu ilk yumurtalar, güman ki, elastik və dəri quruluşuna malik idilər, bugünkü sürünənlər və ördəkburunlar tərəfindən qoyulan yumurtalara çox bənzəyirdilər.

Daşkömür, Perm və Trias dövrlərində amniotik yumurta qoyan çoxlu yerüstü onurğalılar var idi, lakin bu heyvanların ən məşhuru dinozavrlardır. Ştein təxminən 200 milyon il əvvəl erkən Yura dövründən gələn ən qədim məlum dinozavr yumurta qabıqlarından bəzilərini tədqiq etdi. Bu yumurtaların son dərəcə nazik bir xarici qabığı var idi - təxminən 100 mikron qalınlığında - yəni əslində insan saçının qalınlığıdır.

Bununla birlikdə, quruluşlarına görə, bu erkən dinozavr yumurtaları yumşaq deyil, sərt idi və bu, onları bu gün bildiyimiz bir yumurtanın ən qədim nümunəsi etdi.

Elə bu incə qabıq da yəqin ki, tədqiqatçıların daha əvvəl yumurta qabığı nümunələrini tapmaqda niyə çətinlik çəkdiklərini izah edir. Yumurta zəngin, turşulu torpaqla qarşılaşdıqda yavaş-yavaş əriməyə başlayır. Torpaq belə nazik əhəng qatını saxlamağı mümkünsüz edirdi. Digər bir fikir, “Nature” jurnalında dərc edilən 2020-ci il araşdırmasına görə, erkən dinozavr yumurtalarının yumşaq qabıqlara malik olmasıdır ki, onlar buna görə də daşlaşmış qeydlərində zəif tapılırdılar.

Beləliklə, yumurta mütləq olaraq, toyuqdan əvvəl yaranıb. Ancaq ilk toyuq yumurtası haqqında xüsusi olaraq danışsaq, hekayə dəyişir.

Toyuqlar (Gallus gallus domesticus) yəqin ki, təxminən 50 milyon il əvvəl qırmızı çöl quşlarının (Gallus gallus) bir alt növündən təkamül keçiblər. “Proceedings of the National Academy of Sciences” jurnalında dərc olunan 2022-ci il tədqiqat məqaləsinə görə, Cənub-Şərqi Asiyada yaşayan insanlar bu quşları ilk dəfə eramızdan əvvəl 1650-1250-ci illər arasında əhilləşdiriblər.

Əhilləşdirmə prosesinin müəyyən bir mərhələsində müasir toyuqların son əcdadı, onu ana növdən ayırmaq üçün kifayət qədər genetik fərqlərə malik bir embriondan ibarət bir yumurta qoydu. Bu cücə embrionu tam olaraq, klassik toyuq yumurtası olmayan bir yumurtada inkişaf etməli idi. Sonra yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra həmin cücə ilk həqiqi toyuq yumurtası verəcəkdi. Beləliklə, deyə bilərik ki, toyuq toyuq yumurtasından əvvəl yaranıb.

Ancaq təkamül tarixi birmənalı deyil və toyuqların öz genetik cəhətdən fərqli alt növləri olduqdan sonra da digər cəngəllik alt növləri ilə cütləşmələrinə dair sübutlar var. Bu xüsusiyyətlərin bəziləri bəzi müasir toyuq cinslərində daha çox (və ya daha az) aydın görünür. Üstəlik, toyuqların əhilləşdirilməsi bir neçə min il ərzində Hindistan və Okeaniyanın bəzi yerlərində müstəqil olaraq bir neçə dəfə baş verib. Buna görə də hansı toyuğun orijinal olduğunu müəyyən etmək son dərəcə çətindir.

(planet-today.ru)