Yeddi yüz ilə əvvəlki “qara ölüm”ün müasir insanlara təsiri - ARAŞDIRMA

Keçmişin epidemiyaları gələcək nəsillərə gözlənilməz şəkildə təsir edə bilər

Orta əsrlər taun qurbanlarının və onların sağ qalmaq şansı olan müasirlərinin DNT analizlərindən görünür ki, o dövrlərin dəhşətli pandemiyası müasir insana bu günə qədər təsir etməkdə davam edir. Üstəlik, bu, ümumiyyətlə, ona görə baş vermir ki, “qara ölüm”ün törədicisi hələ də aktivdir və dəhşətli təhlükə yaradır. Ona görə ki, qurbanları orta əsrlər Avropası əhalisinin ən azı üçdə biri olan ölümcül epidemiya immunitet sistemimizdə yüz illər sonra da davam edən prosesləri başladıb.

Üstəlik, bu dəyişikliklər həmişə uzunmüddətli perspektivdə bizə fayda vermir. O vaxtdan bəri biz orqanizmimizdə təkamül keçirən genlər tauna qarşı müqavimətimizi artırsa da, elm adamları onların kroun xəstəliyi və ya revmatoidli artrit kimi autoimmun xəstəliklərin riskinin artması ilə də əlaqəli olduğunu aşkar etdilər.

Beləliklə, keçmişin pandemiyaları gələcək nəsillərə gözlənilməz şəkildə təsir edə bilər.

14-cü əsrin vəbası

14-cü əsrin ortalarında pik həddinə çatan vəba epidemiyası haqlı olaraq bəşər tarixinin ən qaranlıq epizodlarından biri sayıla bilər. “Qara ölüm” Avropa, Asiya və Afrikada yüzmilyonlarla insanın həyatına son qoydu.

Taun insana birələrdən keçən “Yersinia pestis” bakteriyası tərəfindən törədilir və siçovullar vəba birələrinin daşıyıcısı hesab edilirdi. Onları epidemiyanın əsas günahkarları adlandırırdılar, baxmayaraq ki, əslində onlar yalnız ilkin çatdırılma vasitəsi rolunu oynadılar və sonradan xəstəlik siçovulların köməyi olmadan insandan insana rahat şəkildə yayılmağa başladı. O zamanlar taun xəstəliyinin müalicəsini bilmirdilər və bilsələr belə, çətin ki, nəsə etməyə vaxt tapa bilərdilər, çünki bəzən ilk simptomların görünməsindən ölümə qədər bir gün belə, keçmirdi.

Taun kimi ağır yoluxucu xəstəliklər təbii seleksiyaya təsir edən ən güclü amillərdən biridir, xüsusən də insanlarda. Məsələn, oraq hüceyrəli anemiya (qırmızı qan hüceyrələrinin oraq şəklində olduğu irsi genetik anormallıq) özü çox xoşagəlməz bir xəstəlikdir, eyni zamanda daha ciddi bir xəstəlikdən - malyariyadan qoruyur.

Beləliklə, məlum olur ki, oraq hüceyrəli anemiyası olan insanların malyariya infeksiyasından sağ qalma ehtimalı daha yüksəkdir və bu genetik pozğunluğu miras alacaq onların uşaqları bununla da malyariyaya qarşı daha yaxşı müdafiə olunur. Beləliklə, zaman keçdikcə malyariya epidemiyalarının tez-tez baş verdiyi ərazilərdə bu DNK anomaliyasına malik əhalinin səviyyəsi artacaq.

Bu halda, Kanadanın “McMaster” Universitetinin genetikləri Cennifer Clank və Çikaqo Universitetindən Tauras Vilqalisin başçılıq etdiyi beynəlxalq tədqiqatçılar qrupu (onların tədqiqatlarının nəticələri “Nature” jurnalında dərc olunub) vəba xəstəliyinin insan genomuna necə təsir etdiyini dəqiq müəyyən etmək qərarına gəliblər. Əhalinin 30%-dən 50%-ə qədərinin öldüyü bir pandemiya baş verdikdə, insanlar qaçılmaz olaraq qoruyucu allelləri (eyni genin müxtəlif formaları) seçirlər. Clankın “McMaster”dən olan həmkarı, təkamülçü genetik Hendrik Poinar izah edir ki, dövran edən patogenə daha həssas olan insanlar ölür. - axı bu işdə cüzi üstünlük belə həyatla ölüm arasındakı fərqi ifadə edə bilər. Doğuş yaşında olan sağ qalanlar isə genləri gələck nəsillərə ötürəcəklər”.

Taun epidemiyası o qədər geniş yayıldığından, ölüləri kütləvi məzarlıqlarda basdırmaq lazım gəldiyindən (və bu dəfnlərin yerləri məlumdur), alimlərin qalıqları öyrənmək üçün heç vaxt material çatışmazlığı olmayıb. Tədqiqatçılar diqqətlərini epidemiyadan əvvəlki dövrü əhatə edən, onun bütün aktiv fazasını əhatə edən və bitdikdən sonra bir müddət davam edən əsrlik dövrə yönəldiblər.

Londonda və Danimarkanın müxtəlif bölgələrində ölən insanlardan ümumilikdə yüz DNK nümunəsi götürülüb. Onlar üç qrupa bölünürdülər: epidemiyadan əvvəl ölənlər (qalıqları Londondakı kütləvi məzarlıqlardan birində basdırılıb), vəba zamanı və epidemiyadan sağ çıxıb başqa səbəblərdən sonra ölənlər.

Layihədə iştirak edən Çikaqo Universitetinin genetiki Luis Barreironun sözlərinə görə, DNK nümunələri çox da keyfiyyətli deyildi və digər DNK fraqmentlərinin daxilolmaları ilə çox çirklənmişdi. Buna görə də elm adamları daha əvvəl immun sistemi ilə əlaqəsi qurulmuş cəmi 350-yə yaxın spesifik geni vurğulayaraq, genomun kiçik sahələrinə diqqət yetiriblər. Daha sonra onlardan epidemiyadan sonra London sakinləri arasında üstünlük təşkil etməyə başlayan 350 variasiya müəyyən edildi.

Orta əsr avropalılarının genomlarının yekun müqayisəsindən sonra elm adamları nə “qara ölüm” epidemiyasından əvvəl, nə də sonra bəşər tarixində görülməmiş sürətlə seçilmiş və DNK-da sabitlənmiş vəba ilə əlaqəli dörd geni təcrid edə bildilər. Bu genlər bədəni patogenlərin işğalından qoruyan zülalların istehsalına cavabdeh idi və bu gen variantlarından bir və ya bir neçəsi olan insanların vəbadan sağ qalma ehtimalı daha yüksəkdir.

Elm adamları orta əsr DNK-sı haqqında təxminlərini təsdiqləmək üçün laboratoriyada müxtəlif genetik profilləri təmsil edən insan hüceyrələrindən ibarət koloniyalar yetişdirdilər və sonra onları “Yersinia pestis” vəba bakteriyası ilə yoluxdurdular.

Təcrübə təsdiq etdi ki, əvvəllər müəyyən edilmiş genlər xəstəliyə ən davamlı koloniyalarda yenidən peyda olur. Xüsusilə, eksperimentdən məlum oldu ki, ERAP2 geninin iki eyni nüsxəsi olan insanlar vəba ilə yoluxduqda sağ qalma ehtimalı fərqli bir qoşalaşmış allele malik olanlara nisbətən 40-50% daha yüksəkdir.

Zaman keçdi, vəba epidemiyaları bir neçə dəfə baş verdi, lakin onlar getdikcə zəiflədi və insanlıq onun genomunda həm vəba bakteriyası üçün panasea, həm də saat bombası olduğunu bilmədən irəli getdi. Fakt budur ki, əcdadlarımızı vəbadan xilas edən bəzi gen variasiyaları indi autoimmun xəstəliklərin riskinin artması ilə əlaqələndirilir. Orta əsrlərdə bu, yaşamaq məsələsi idi və genomumuz “bizimlə heç bir məsləhətləşmədən” genlərə üstünlük verirdi.

Tədqiqatda iştirak etməyən Arizona Universitetinin ekologiya və təkamül biologiyası kafedrasının dosenti David Enard deyir: "Ola bilsin ki, vəba illərində bu risk (autoimmun xəstəliklərin inkişafı) xüsusi rol oynamadı".

Amma, orqanizm üçün yaşamaq probleminin həllinin aktuallığı əslində belə bir sövdələşməni şərtləndirdi. Onun sözlərinə görə, bu cür “genomumuzun keçdiyi sövdələşmələr” çox güman ki, digər epidemiyalar zamanı həyata keçirilib, ona görə də onların əks-sədasını müasir insanın genomunda axtarmağa hələ də dəyər.

(BBC)