Xalqdan xəbərsiz ümummilli qərar - “Məxməri boşanma”

Hələ də təəccüb və təəssüflə xatırlanan 30 il əvvəlki bu hadisənin arxasında hansı sirr yatır?

Ondrey və Katarina 2008-ci ildə tanış oldular, ümumi vətənlərinin iki ölkəyə bölünməsindən on ildən çox vaxt keçdi. Ondrey çexdir, Katarina isə slovakdır, amma millətlərarası nikahlarını qeyri-adi bir şey hesab etmirlər.

Katarina deyir: "Əmim slovak, arvadı çexdir. Öz bacım çexlə evlənir".

Ondrey əlavə edir: “Bizim çoxumuz Slovakiyanı sözün əsl mənasında yad ölkə hesab etmirik”.

Yanvarın 1-də Çexoslovakiyanın iki ayrı dövlət olan Çexiya və Slovakiya Respublikasına parçalanmasının 30 illiyi tamam olur. Xaricdə deyildiyi kimi, “məxməri boşanma” avropalıların yaddaşında Avropanın yeni tarixində ən dinc və uğurlu “boşanma” kimi qalıb. Razılaşma ictimai rəyə aydınlıq gətirilmədən baş versə də, münaqişə və ya acılıq olmadan əldə edildi: hər iki tərəfin siyasətçiləri cəmi altı gün ərzində parçalanma barədə razılığa gəldilər.

Bu ilki yubiley əlavə simvolik məna kəsb edir. Vladimir Putin 24 fevral 2022-ci ildə ukraynalıların tamamilə ayrı bir millət olmadığı və 1991-ci ildə Sovet İttifaqından ayrılan Ukraynanın Rusiya Federasiyasının bir hissəsi olması ilə bağlı iyrənc fikrə görə Ukraynaya genişmiqyaslı müdaxilə elan etdi.

Bu gün də Yuqoslaviyadakı keçmiş həmvətənlər Serbiya və Kosovo arasında ehtiraslar qaynayır. Şotlandların yarıdan çoxunun Böyük Britaniyadan müstəqillik istəyi hələ də qane olunmayıb. Nə İspaniyanın Kataloniyasında, nə də Valon-Flaman Belçikasında separatçı iddialar səngiyir.

Slovaklar bu gün də Çexiyada yaşayan ən böyük xarici icma olaraq qalırlar. İki xalqın dillərindəki fərqlər siqaret kağızından daha incədir. Hələ 2004-cü ildə hər iki ölkə Avropa Birliyinə daxil olmamışdan əvvəl də Çexiya və Slovakiya arasında gediş-gəliş nisbətən asan idi və gömrük ittifaqı 1993-cü ildən bəri rahat ticarəti təmin edirdi.

Və bu, bəzi qəribəliklərə səbəb oldu

Andrej Babiş 2021-ci ilin noyabrına qədər Çexiyanın Baş naziri olub və çox güman ki, yanvarın 23-də keçiriləcək prezident seçkilərinin ikinci turunda namizədlərdən biri olacaq. Amma o, Slovakiyanın paytaxtı Bratislavada doğulub boya-başa çatıb və 1993-cü ildən sonra, təxminən 30 yaşı olanda Çexiyaya köçüb.

CVVM-nin 2021-ci ilin sonunda keçirdiyi sorğuya əsasən, Slovakiya Prezidenti Zuzana Çaputova çexlər arasında ən populyar siyasətçi hesab olunur.

Çexiya Deputatlar Palatasının spikeri Marketa Pekarova-Adamova yanvarın əvvəlində iki dövlətin "boşanması" münasibətilə yubiley mərasimində zarafatla deyib: "Bir çoxumuz bir ölkədə doğulmuşuq və indi iki fərqli ölkədə yaşasaq da, hələ də əla münasibətlərimiz var və əməkdaşlıq edə bilərik. Mənim ərim slovakdır".

İki xalqın qardaşlıq münasibətini heç kim şübhə altına almasa da, bəziləri üçün boşluq ağrılı mövzu olaraq qalır.

Başqa bir sorğu xidməti olan “Median” bu yaxınlarda apardığı araşdırmada çexlərin 47%-nin və slovakların 62%-nin ayrılmanın düzgün qərar olduğunu düşündüyünü müəyyən edib. Lakin çexlərin 48%-i və slovakların 33%-i daha mühafizəkardır və bunun pis addım olduğunu düşünür.

"Çexiyada yaşlı nəsil arasında Çexoslovakiya nostaljisi güclüdür. Gənc nəsil bu məsələyə laqeyd yanaşır və bir qayda olaraq, gənclərin birmənalı fikri yoxdur. Slovakiyada da vəziyyət aşağı-yuxarı eynidir", - deyə Masaryk Universitetinin siyasi elmlər professoru Lubomir Kopecek “Euronews”a söyləyib.

80-ci illərin sonlarında çoxları "boşanmağa" qarşı çıxdı. Çexoslovakiyanın anti-kommunist müqavimət qəhrəmanı Vatslav Havel ölkənin parçalanması qərarının verildiyi gün Prezident vəzifəsindən istefa verdi. “Məxməri boşanma”nın sirri, onilliklər sonra uğurlu görünən belə bir dinc prosesin ciddi müqavimətlərə baxmayaraq mümkün olmasındadır.

Qısa tarix dərsi

Bir çox cəhətdən Çexoslovakiyanın parçalanması onun çoxəsrlik formalaşmasından çox sadə idi. 20-ci əsrin əvvəllərində nə çexlərin, nə də slovakların uzun əsrlər boyu öz dövlətləri var idi və bürokratik əməkdaşlıqda böyük təcrübəyə malik deyildilər. Slovak torpaqları (o vaxtlar "Şimali Macarıstan" kimi də tanınırdı) Avstriya-Macarıstan Habsburq İmperiyası altında Budapeştdən idarə olunurdu. Çex torpaqları isə Vyana tərəfindən idarə olunurdu.

Çex torpaqları Habsburq İmperiyasının sənaye mərkəzi olduğu halda, Slovakiya ərazisi daha çox kənd təsərrüfatı və inkişaf etməmiş olaraq qaldı. Çex torpaqlarının ürəyi olan Bohemiyada protestantlıq güclü idi, slovaklarda isə katoliklik hakim idi (bu gün çexlər bütün avropalılar arasında ən az dindar millətdir, slovaklar isə müntəzəm sorğulara görə ən dindarlar arasındadır).

Bununla belə, çex və slovak milli hərəkatları təxminən eyni vaxtda - 19-cu əsrin sonlarında inkişaf etdi və hər iki halda onların demək olar ki, eyni dilləri təkan verdi. Hər ikisi birləşsələr, Birinci Dünya müharibəsindən sonra dövlətçilik şanslarının daha çox olacağına inanırdılar.

1918-ci ildən sonra Avropada yeni sərhədlərin formalaşması zamanı təcrid olunmuş bir çox digər milli qruplar başqa ölkələrə hopdu. Birgə dövlət dövrün siyasətçiləri üçün məna kəsb edirdi. Çexoslovakiyanın qurucu atası və onun ilk Prezidenti Tomas Masarik bir slovak və bir çexin oğlu idi. Slovakiyanın lideri Milan Rastislav Stefanik təhsilinin böyük hissəsini Praqada oxuyarkən alıb.

Bundan əlavə, çexlər və slovaklar öz milli ərazilərində çoxluq təşkil etsələr də, ölkədə əhəmiyyətli sayda etnik alman, macar və ukraynalı əhali var idi ki, bu da Çexoslovakiyanın çoxmillətli dövlətə çevrilməsi demək idi.

Slovakiya ilk dəfə 1939-cu ildə Praqadan müstəqilliyini daddı, o zaman ideoloji cəhətdən faşizm tərəfdarı olan lideri Yozef Tiso faşistlərlə ölkəni parçalamaq və nasist marionet dövləti olan Birinci Slovakiya Respublikasını yaratmaq üçün danışıqlar apardı. Az sonra faşist Almaniyası bütün Çexiya torpaqlarını ələ keçirdi və 1945-ci ilə qədər onları idarə etdi və onları "Bohemiya və Moraviya protektorluğu" adlandırdı.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Çexoslovakiya yenidən yaradıldı və 1948-ci ildə Kommunist Partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra iki bölgəni federallaşdırdı. Hər iki hissənin muxtariyyəti genişləndirildi.

Kommunizmin süqutu

Müəyyənedici məqam 1989-cu ildə, Şərqi Avropada kommunist rejimlərinin süqutundan sonra Çexoslovakiyadakı rejim də çökdüyü zaman gəldi. Şərqi Avropa üçün (o dövrdə) unikal olan hadisə təəccüblü şəkildə dinc şəkildə keçdi və bundan sonra ona “Məxməri İnqilab” ləqəbi verildi.

Lakin sosializmin süqutu həm də yerli əhalinin “defis müharibəsi” adlandırdığı şeyə gətirib çıxardı - yeni post-sosialist dövlətin “Çexoslovakiya Respublikası” və ya “Çexo-Slovakiya Respublikası” adlandırılması ilə bağlı mübahisələrə səbəb oldu. Mübahisələr 1992-ci ildə başa çatdı.

Dörd il əvvəl Çexoslovakiyanın kommunist rejimini devirmiş məşhur “məxməri inqilab” ifadəsinə əsaslanaraq, bir çox ölkələr bir ölkənin iki ayrı yerə parçalanmasını “məxməri boşanma” adlandırır. Bununla belə, bu termin nə Çexiyada, nə də Slovakiyada çox istifadə olunur.

Bəzi xarici müşahidəçilər ayrılığı 1989-cu ildə kommunizmin süqutunun davamı kimi qiymətləndirirlər və hər iki hadisə dinc xarakter daşıdığından, "məxməri" sifəti uyğun görünə bilər, Avropa Universitet İnstitutunun (EUI) professoru Filip Kostelka izah edir.

Lakin çexlər və slovaklar üçün 1989-cu ildə kommunizmin süqutu və Çexoslovakiyanın dağılması açıq şəkildə iki fərqli hadisədir. “Bölünmə kommunizmin süqutunun təbii və ya qaçılmaz nəticəsi deyildi. Heç bir xalq dəstəyi yox idi”, - deyə Kostelka bildirib.

1989-cu ildə Çexoslovakiya Prezidenti seçilən anti-kommunist simvolu olan Vatslav Havel “boşanmanın” qəti əleyhinə idi. O, Slovakiya parlamentinin ölkədən ayrılmağa səs verməsindən bir gün sonra istefa verdiyini açıqlayıb.

Əgər 1989-cu ildə kommunizmin sonu demokratik hadisə, vətəndaş cəmiyyəti mübarizəsinin onilliklər boyu davam edən xoşbəxt kuliminasiya nöqtəsi və hüquqlarından məhrum olanların qələbəsi kimi qəbul edilirdisə, Çexoslovakiyanın dağılması artıq belə müsbət məna daşımırdı.

Qonşu ölkələrdə dağılandan sonrakı həyat

1992-ci ilin əvvəlində çexlər və slovaklar öz federal ərazilərinə iddia etmək üçün seçkiyə getdilər. Çexlər iqtisadi liberallaşmaya başlamaq üçün hakimiyyəti mərkəzləşdirmək istəyən Vatslav Klausun rəhbərliyi altında sağ mərkəzçi Vətəndaş Demokratik Partiyasını seçdilər.

Slovaklar isə Slovakiya ərazisi üçün daha çox suverenliyin tərəfdarı olan populist Vladimir Mesiara səs veriblər.

Bir neçə ay sonra, 1992-ci ilin iyulunda Slovakiya Parlamenti Müstəqillik Bəyannaməsini qəbul etdi. Bratislavada keçirilən bir sıra görüşlərdən sonra Çexiya və Slovakiya təmsilçilərinin ümumi dövlətin ləğvi ilə bağlı razılığa gəlməsi cəmi altı gün çəkdi.

Amma ictimaiyyətin rəyi heç kəsi maraqlandırmırdı. Və siyasətçilər bunu çox təhlükəli hesab etdikləri üçün məsələni referenduma çıxarmamaq qərarına gəliblər.

"O zaman baş verə biləcək ən pis şey, ölkənin bir hissəsinin boşanmaq istədiyini, digərinin isə istəmədiyini söyləməsidir", - deyən Çexiya federal parlamentinin o zamankı rəhbəri Yan Stranski illər sonra müsahibəsində xatırladı: “Cəsarətlə deyirəm ki, təhlükə o qədər böyük idi ki, məsələ vətəndaş müharibəsi ilə məhdudlaşmayacaqdı”.

Əksər çexlər və slovaklar yeni taleyinə təslim oldular. Bu gün çox az adam yenidən birləşməyi xəyal edir. Nə çex, nə də slovak olan "çexoslovak" ideyası tarixə düşdü.

Bir neçə ildən bir, iki ölkənin futbol assosiasiyaları rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün birgə Çexoslovakiya liqasında islahatların aparılması ideyasını müzakirə etmək üçün görüşür və sonra rədd edirlər. Demək olar ki, hər il Çexiya və Slovakiya qruplarının başqa bir dueti, bir qayda olaraq, dağılmasından kədərlənən hit-paradların zirvəsində yer alır.

“Amma əsas dərs odur ki, səmimi və sağlam qonşuluq münasibətlərinin ardınca sülh yolu ilə ayrılma mümkündür”, - Kostelka deyib. Baxmayaraq ki, o etiraf edir ki, belə bir “sülh yolu ilə boşanma” başqa ölkələrdə çətin nümunə ola bilər.

(Euronews)