“Rejim çökərsə, xalq onun başındakıları, etirazlar yatarsa, rejim etirazçıları asacaq”

İranda nə baş verir: rejimin islahatlara başlaması, “taktiki geriçəkilmə”, blef, yoxsa...

Sentyabrın 16-da kürd əsilli, 22 yaşlı iranlı qadın Məhsa Əmininin Tehran polisi tərəfindən həbsindən və üç gün sonra ölməsindən sonra hakimiyyətin “iğtişaşlar” adlandırdığı qadınların başçılıq etdiyi etirazlar İranı bürüdü. Ölkənin Baş prokuroru Məhəmməd Cəfər Montazeri bildirib ki, “əxlaq polisinin məhkəmə sistemi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur və ləğv edilib”.

Məlumatlara görə, onun şərhi dini konfransda "əxlaq polisi niyə bağlanır" sualına cavab verərkən edilib. Bildirilir ki, bu addım etiraz hərəkatına nadir güzəştdir və rəsmilər də ABŞ sanksiyalarının səbəb olduğu iqtisadi böhranın ruhdan salan təsirini etiraf ediblər.

Parlament Rəyasət Heyətinin sözçüsü Seyid Nezamoldin Musəvi “İğtişaşlara qarşı durmağın ən yaxşı yolu insanların real ehtiyaclarına diqqət yetirməkdir” açıqlamasını verib.

2022-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında İranda hökumət əleyhinə keçirilən genişmiqyaslı etirazlar zamanı azı 13 azərbaycanlı öldürülüb, 1700 nəfər həbs edilib. Bu barədə ABŞ və Kanadaya siyasi mühacirətdə olan iranlı hüquq müdafiəçilərinin hazırladığı İrandakı Azərbaycan türklərinin vəziyyəti ilə bağlı hesabatda deyilir.

İran Azərbaycanı Hüquqşünaslar Assosiasiyasının İnsan Haqları Komissiyasının sədr müavini Sina Yusifinin sözlərinə görə, etirazların ilk iki həftəsində Təbrizdə 1700-dən çox etirazçı polis və SEPAH qüvvələri tərəfindən həbs edilib. Bütün Güney Azərbaycan üzrə həbslərin miqyasını hesablamaq çətindir. Bununla belə, həbs edilən 121 və edam edilən 13 etirazçının kimliyini müəyyən etmək mümkün olub.

Maraqlıdır, reallıqda nə baş verir? Molla rejimi doğrudanmı əsl indulgensiyaya gedir? Yoxsa əhalini birtəhər sakitləşdirmək, sonra isə lazım olan anda daha da böyük güclə repressiyalara başlamaq üçün müvəqqəti tədbirdir?

AYNA mövzunu tanınmış ekspertlərlər müzakirə edib.

İsrailli publisist Aviqdor Eskin (Qüds):

“Əxlaq polisinin ləğvi etirazçıların böyük qələbəsidir. Bu, etirazların davam etməsi üçün böyük katalizator olacaq. Küçələrə çıxanları hakimiyyəti dəyişməyə güc sistemindəki çatlardan çox heç nə sövq etmir.

Ancaq bu, daha da əhəmiyyətlidir. Bu günlərdə Tehran sakinlərinin yarısı hicabsız küçələrdə gəzir. Bu da İrandakı radikal rejimin simvolunun sonu deməkdir. İdeoloji rejimin simvollara ehtiyacı var. Hicabsız ayətullah rejimi bünövrəsi çürük binaya çevrilir.

İrandakı azərbaycanlıların vəziyyəti xüsusi təhlil tələb edir. Onlar mütləq öz dillərini və adət-ənənələrini öyrənmək istəyirlər. Onlar hicabın məcburi olmasından daha az qəzəblənsələr də, azərbaycanlı olmaq üçün daha çox azadlığa can atırlar.

Düşünürəm ki, Bakı onları humanitar arxa cəbhə ilə təmin etmək üçün daha çox şey edə bilər. Söhbət daxili işlərə qarışmaqdan, etiraz aksiyalarına dəstək verməkdən getmir. Söhbət ancaq Azərbaycanın əziyyət çəkən qardaşlarına münasibətdə humanitar maarifləndirici missiyadan gedir”.

Azərbaycanlı müstəqil siyasi ekspert Nəsimi Məmmədli:

“İran hakimiyyəti davam edən dinc etirazlara çox sərt və vəhşicəsinə müdaxilə edir. Etirazçılar dini dəyərlərə qarşı çıxış etdikləri üçün məhkəməsiz və istintaqsız küçələrdə güllələnirlər. Həbs olunanlar həbsxanalarda vəhşicəsinə işgəncələrə məruz qalır, bəziləri şikəst edilir və öldürülür. İran rejimi ölkə daxilində öz vətəndaşlarına qarşı çox ağır cinayətlər törədir.

İranın bu cinayətləri artıq beynəlxalq səviyyədə müzakirə olunur. İrana qarşı yeni və effektiv həll yollarına çağırışlar var. Məhz bu cinayətləri törədənlər başa düşməlidirlər ki, bir gün məhkəmə qarşısında dayanacaqlar.

Rejim nə qədər çalışsa da, etirazları tamamilə yatıra bilmir. Repressiyaları dayandırsa da, davam etdirsə də, nəticə ziyanına işləyir. Rejim ölkədə mənəvi legitimliyini itirib. İdeoloji sistem zəifdir. Etirazçılar geri çəkilmək istəmirlər.

İran rejiminin nümayəndələri başa düşürlər ki, məğlub olduqları halda bu cinayətlərə görə mütləq cavab verəcəklər. Etirazçılar onu da başa düşürlər ki, İranda sabitlik yaranarsa, bütün etirazçılar öldürüləcək. Tərəflərdən heç biri digərinə güvənmir və qarşılıqlı inamsızlıq üstünlük təşkil edir.

Hakimiyyət müəyyən kosmetik addımlar atmaqla və ya sadəcə bəyanatlar verməklə, rejimi qismən yumşalan cəmiyyətin passiv hissəsinə göstərmək istəyir. O, guya etirazlara səbəb olan amilləri aradan qaldırmağa çalışır. Əslində, o, vaxt qazanmaq istəyir. O, cəmiyyəti manipulyasiya edir ki, əhali yeni etirazlara qoşulmasın.

Digər tərəfdən, əxlaq polisi İranda insan hüquq və azadlıqlarını pozan yeganə qurum deyil. Məhsa Əmininin ölümündə bilavasitə əli olmasalar da, digər dövlət qurumları da əhaliyə qarşı daha amansız davranır. Rejim bu böhranı kosmetik tədbirlərlə bitirə bilməz. İranda sabitliyin yaradılması ehtimalı xeyli çətinləşib”.

Ukraynalı politoloq, Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin direktor müavini Sergey Danilov:

“İranın dövlətə məxsus “Əl-Aləm” xəbər şəbəkəsi bazar günü İslam Respublikasının əxlaq polisini ləğv etməsi ilə bağlı xəbərləri təkzib edib. Bu təkliflə İranın Baş prokuroru Məhəmməd Cəfər Montazeri çıxış edib. Montazeri Tehranda keçirilən tədbirdə "Əxlaq polisi onları yaradan eyni qurum (Daxili İşlər Nazirliyi – red.) tərəfindən bağlanıb" dedi. Cəfərinin qısa şərhi hakim quruluşun sərt hicab qaydalarından uzaqlaşdığının mümkün əlaməti kimi Qərb mediası tərəfindən tez bir zamanda qəbul edildi.

“Əl-Aləm”in materialında "heç bir İran rəsmisinin belə bir qərarı təsdiqləmədiyi" vurğulanır ki, bu da Daxili İşlər Nazirliyinin bu cür iddialarla çıxış etməyə səlahiyyətli yeganə qurum olaraq qaldığını göstərir. Yazıda Montazerinin "səhv başa düşüldüyü" iddia edilib, çünki o, eyni çıxışında İran ədliyyə sisteminin "ictimai davranışa nəzarət" missiyasını davam etdirəcəyini bildirib.

Prokurorun açıqlamaları birdən-birə sosial şəbəkələrdə qızğın müzakirəyə çevrilib. Bəziləri bunu sərt xətli rəhbərliyin sonda islahat çağırışlarına qulaq asacağının sübutu kimi görürlər. Digərləri isə iddia edirlər ki, əxlaq polisi ləğv edilsə belə, etirazçıların tələbləri artıq hicab məsələsindən kənara çıxıb, çünki onlar İslam Respublikasını devirməyə çalışırlar, çünki onlar bu illər ərzində rejimin özünü islahat etmədiyini sübut edir.

Həm də çox mümkündür ki, prokuror polisin taqətdən düşdüyünü və artıq hicaba faktiki nəzarət etmədiyini, etirazları yatırtmaqla məşğul olduqlarını bildirməli idi.

Əxlaq polisini sadəcə ləğv etmək olmaz. Və əgər hansısa qurum “ləğv edilib”sə, onların səlahiyyətlərinin sadəcə olaraq başqa quruma verilməsi təbii deyilmi? İran rejiminin qadınların sıxışdırılmasına və onların geyinmə tərzinə polis nəzarətinə əsaslandığını nəzərə alsaq, qadınların birdən-birə digər ölkələrdə olduğu kimi normal həyat sürməsinə icazə veriləcəyi fikri rejim üçün lənət olardı.

Bu rejim qadınların saçını örtməsinə o qədər aludə olub ki, xarici məmurlardan saçlarını örtməyi tələb edirlər. Saça olan vəsvəsə və kişilərin heç vaxt ictimai yerlərdə qadınların saçını görməməsi inancı rejim üçün bəlkə də hər şeydən daha vacibdir.

İranla bağlı “ləğv” hekayəsi ilə bağlı problem həm də ondan ibarətdir ki, son bir neçə ildə faktların yoxlanılması və dezinformasiyanın yayılmasının qarşısının alınmasının vacibliyinə diqqət yetirən əsas media İran kimi avtoritar rejimlərə gəldikdə acizdir. Avtoritar rejimlər jurnalistlərin öz işləri ilə məşğul olmasına mane olur və onların hakim partiyanın fikirlərini əks etdirən dövlət mediası var. Rusiya və İran buna misaldır.

İranın əxlaq polisinin hekayəsi, İran mediasının dezinformasiya dövrünün bir hissəsi ola biləcək bir hekayəni xəbər vermək istəməsinə bir nümunədir. Məsələn, etirazların uğur qazandığını düşünmək istəyirik və hekayə üçün yaxşı bir manşet istəyirik: “Etirazçılar İranı əxlaq polisi və hicaba dair bədnam qanunları dəyişməyə məcbur etdilər”.

Aydındır ki, İranla bağlı xəbərlərdə həmişə problemlər olacaq. Bu, medianı çaşdırmağı yaxşı bacaran mürəkkəb rejimdir. Buna görə də prinsipə riayət etmək lazımdır: güvən, amma yoxla.

Hər halda, bu misal İran elitasında dərin daxili böhranın və balanssızlığın sübutudur”.